Η παρούσα συνέντευξη του Καθηγητή Ανδρέα Θεοφάνους στον Γιάννη Αντωνίου δημοσιεύτηκε στο Περιοδικό Insider την Κυριακή, 7 Μαρτίου 2021.
Η ΚΥΠΡΟΣ ΚΑΛΕΙΤΑΙ ΑΜΕΣΑ ΝΑ ΕΤΟΙΜΑΣΕΙ ΕΝΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΝΕΑ ΕΠΟΧΗ, ΜΕ ΑΞΙΟΠΙΣΤΟΥΣ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΥΣ ΜΟΧΛΟΥΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕΓΕΘΥΝΣΗΣ, ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΕΙ Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΘΕΟΦΑΝΟΥΣ, ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΣΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΛΕΥΚΩΣΙΑΣ. ΑΦΟΡΜΗ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟ INSIDER Η ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΕΚΑΤΟΝ ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΩΝ ΑΠΟ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΩΡΕΣ ΓΙΑ ΚΟΥΡΕΜΑ ΧΡΕΟΥΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΖΩΝΗ. Ο ΙΔΙΟΣ ΕΙΧΕ ΕΙΣΗΓΗΘΕΙ ΑΝΑΛΟΓΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΤΟ 2013.
Συνέντευξη στον Γιάννη Αντωνίου
«Θα φυτρώσει και στην Ευρωζώνη ‘’λεφτόδεντρο’’»; ήταν ο τίτλος ενός πρόσφατου άρθρου σας, με αφορμή την πρόταση 100 ευρωπαίων οικονομολόγων για κούρεμα χρέους. Μέχρι τώρα κάτι τέτοιο ήταν αδιανόητο στην Ευρωζώνη.
Είναι σημαντικό να κατανοηθεί η ευρύτερη αρχιτεκτονική της Ευρωζώνης. Ακόμα και πριν την έλευση του Ευρώ ο διεθνούς φήμης μακαριστός Καθηγητής Martin Feldstein, ο οποίος διετέλεσε Πρόεδρος και μέλος του Προεδρικού Συμβουλίου Οικονομικών των ΗΠΑ, είχε αναφερθεί σε προβληματικούς πυλώνες. Μεταξύ άλλων, οι αυστηροί κανόνες δημοσιονομικής πειθαρχίας σε συνδυασμό με την απουσία ευελιξίας στη νομισματική πολιτική ήταν δυνατό να δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα. Ενώ το τύπωμα χρήματος και το κούρεμα χρέους δεν είναι ταυτόσημες πράξεις εν πολλοίς έχουν ανάλογα αποτελέσματα. Δεν είναι υπερβολή να λεχθεί ότι οι πολιτικές αυτές είναι περίπου οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Το τύπωμα χρήματος και η παροχή “helicopter money” εξακολουθεί να είναι αδιανόητο στην Ευρωζώνη. Δεν μας διαφεύγει ότι στην ιστορία της Ευρωζώνης είχε γίνει κούρεμα χρέους, αυτό της Ελλάδας τον Οκτώβριο του 2011. Η Ελλάδα όμως δεν πήρε helicopter money από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Το τίμημα είχαν καταβάλει οι οργανισμοί που είχαν αγοράσει Ελληνικά ομόλογα οι οποίοι σε μεγάλο βαθμό ήταν ιδιωτικοί οργανισμοί – τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες κλπ. Με τα μνημόνια που αποδέχθηκε η Ελλάδα καλύφθηκαν εν πολλοίς οι Γερμανικές και οι Γαλλικές Τράπεζες, όχι όμως και οι Κυπριακές. Επανερχόμενος στην πρόταση των 100 οικονομολόγων η ουσία είναι ότι ζητείται από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα διαγραφή χρέους ύψους €2,5 τρισεκατομμυρίων. Η υλοποίηση μιας τέτοιας εισήγησης παραπέμπει στην υιοθέτηση μιας άλλης φιλοσοφίας, η οποία είναι μέρος της Κεϋνσιανής Θεωρίας.
Σε αντίθεση με την Ευρωζώνη στις ΗΠΑ η πολιτική του κουρέματος χρέους και του τυπώματος χρήματος δεν θεωρείται «μίασμα», έτσι δεν είναι;
Στις ΗΠΑ το τύπωμα νέου χρήματος για την κάλυψη δημοσιονομικών αναγκών και για τη νομισματοποίηση του δημόσιου χρέους είναι συνηθισμένη πρακτική. Η κριτική που ασκείται στις ΗΠΑ για αυτό είναι ότι υιοθετεί αυτή την πολιτική συχνά. Η Κεϋνσιανή Θεωρία υπογραμμίζει ότι μια τέτοια πολιτική εφαρμόζεται σε έκτακτες περιπτώσεις. Το θέμα είναι ότι στις ΗΠΑ έχει γίνει υπερβολική χρήση του εργαλείου αυτού ενώ από πλευράς Γερμανίας μια τέτοια πολιτική θεωρείται μίασμα.
Πού αποδίδετε αυτή τη διαφορετική φιλοσοφία. Είναι ιδεολογικό το ζήτημα, πολιτικό, ή αμιγώς οικονομικό;
Οι ιστορικές εμπειρίες ΗΠΑ και Γερμανίας είχαν τη δική τους συμβολή στη διαμόρφωση ιδεολογιών και οικονομικής φιλοσοφίας οι οποίες είναι διαφορετικές. Συγκεκριμένα, λίγα χρόνια μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο η Γερμανία αντιμετώπισε μια τεράστια οικονομική κρίση, περιλαμβανομένου και του υπερπληθωρισμού. Η εξέλιξη αυτή, η οποία συνέβαλε και στην άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, επηρέασε ποικιλοτρόπως τον Γερμανικό ψυχισμό. Μεταξύ άλλων, για τους Γερμανούς είναι σημαντική η αποφυγή της επανάληψης μιας τέτοιας κατάστασης. Ως εκ τούτου προτάσσουν την αφοσίωση σε ισοζυγισμένους προϋπολογισμούς και η αυστηρή δημοσιονομική και νομισματική πολιτική.
Αντίθετα, η Αμερικανική εμπειρία είναι διαφορετική. Η μεγάλη κρίση του 1929-1933 αντιμετωπίσθηκε με επιτυχία στα πλαίσια της Κεϋνσιανής Θεωρίας και Φιλοσοφίας η οποία εν πολλοίς στηρίχθηκε στην επεκτατική δημοσιονομική και νομισματική πολιτική. Στην ιστορική μνήμη των Αμερικανών η επιτυχής αντιμετώπιση της κρίσης, η έλευση ενός νέου κοινωνικοοικονομικού υποδείγματος συμβάδισαν με την υιοθέτηση του Κεϋνσιανισμού και τον παραμερισμό των συντηρητικών προσεγγίσεων της Κλασσικής Οικονομικής Θεωρίας.
Θα ήταν παράληψή μου αν δεν σημειώσω και τα διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά των δύο χωρών. Στη Γερμανία το αυστηρό προτεσταντικό ήθος διαδραματίζει το δικό του ρόλο σε διάφορες εκφάνσεις του δημόσιου βίου. Μεταξύ άλλων, υπάρχει ένας σκεπτικισμός έναντι της έννοιας του δανεισμού. Αντίθετα στις ΗΠΑ η έννοια του δανεισμού θεωρείται ως συνηθισμένο μέρος της καθημερινότητας τόσο για τα νοικοκυριά όσο και για το κράτος.
Το 2013 είχατε καταθέσει ανάλογη πρόταση και για την Κύπρο, μια πρόταση η οποία θεωρήθηκε ως αιρετική.
Το 2013 θεώρησα ότι το Μνημόνιο που δόθηκε στην Κύπρο ήταν καταστροφικό. Και αυτοί που το πρότειναν και αυτοί που το εφάρμοσαν παραδέχθηκαν αργότερα ότι ήταν τιμωρητικό. Ποτέ δεν θα δινόταν μια τέτοια συνταγή στην Ιταλία ή την Ισπανία ή οποιαδήποτε άλλη χώρα της βορειοδυτικής Ευρώπης. Η πρότασή μου ήταν ότι θα έπρεπε να υπάρξει μια άλλη προσέγγιση και φιλοσοφία. Συγκεκριμένα είχα καταθέσει εισηγήσεις για καλύτερη αντιμετώπιση της κρίσης είτε εντός είτε προσωρινά εκτός Ευρωζώνης. Το γεγονός ότι είχα τοποθετηθεί ακόμα και υπέρ της προσωρινής εξόδου από την Ευρωζώνη και την συνύπαρξη του Ευρώ και του εθνικού νομίσματος είναι ενδεικτικό του μεγέθους της καταστροφής που έβλεπα στα πλαίσια της εφαρμογής του Μνημονίου. Θεωρώ ότι εκείνη την περίοδο υπήρξαν πολλοί αφορισμοί και όχι δημιουργικός διάλογος. Όταν ξέσπασε η πανδημία ακούσθηκαν θέσεις και υιοθετήθηκαν πολιτικές οι οποίες ήταν αδιανόητες λίγα χρόνια πριν. Για παράδειγμα, η χαλάρωση των δεικτών δημοσιονομικής πειθαρχίας και η επεκτατική νομισματική πολιτική ήταν ουσιαστικά βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση. Αν είχαμε αυτές τις αλλαγές όταν ξέσπασε η κρίση χρέους στην Ευρωζώνη, όπως είχα εισηγηθεί, το κοινωνικοοικονομικό κόστος θα ήταν χαμηλότερο και διαχειρίσιμο. Ενώ οι θέσεις που είχα εκφράσει τότε θεωρήθηκαν αιρετικές, λίγα χρόνια μετά αποτελούν αντικείμενο συζήτησης και πολλές φορές είναι στις πρώτες ειδήσεις. Θλίβομαι για το γεγονός ότι οι επιλογές του Νεοφιλελεύθερου Μοντέλου ΙΙ ήταν καταστροφικές όχι μόνο για την Κύπρο αλλά και για άλλες χώρες.
Γιατί κάνετε διαχωρισμό σε Νεοφιλελεύθερο Μοντέλο Ι και Νεοφιλελεύθερο Μοντέλο ΙΙ;
Το Νεοφιλελεύθερο Μοντέλο Ι, το οποίο αναδείχθηκε περί τα τέλη της δεκαετίας του 1960, επικεντρώθηκε στο γεγονός ότι ο έντονος κρατικός παρεμβατισμός, το «λίπος» σε πολλές κυβερνητικές δαπάνες, οι ψηλοί φορολογικοί συντελεστές σε συνδυασμό με τις ψηλές δημόσιες δαπάνες δημιουργούσαν σοβαρά προβλήματα και πολλές στρεβλώσεις στην οικονομική δραστηριότητα. Οι θεωρητικοί του Supply Side Economics τόνιζαν επίσης ότι η Κεϋνσιανή Σχολή Σκέψης είχε αγνοήσει τη σημασία των κινήτρων, της καινοτομίας, της έρευνας και εν πολλοίς της προσφοράς. Στο πολιτικό πεδίο οι κορυφαίοι εκφραστές του Νεοφιλελευθερισμού Ι ήταν ο Ρήγκαν, η Θάτσερ και σε λιγότερο βαθμό ο Κολ.
Μια άλλη διάσταση του Νεοφιλελευθερισμού Ι ήταν οι φορολογικές μεταρρυθμίσεις κύρια χαρακτηριστικά των οποίων ήταν η μείωση του εταιρικού φόρου καθώς και των φορολογικών συντελεστών προσωπικών εισοδημάτων και κεφαλαιουχικών κερδών και η αύξηση της έμμεσης φορολογίας. Τη φιλοσοφία αυτή ακολούθησε και ο Πρόεδρος Βασιλείου στη δική του φορολογική μεταρρύθμιση με θετικά αποτελέσματα για την οικονομία. Ο Πρόεδρος Κλίντον (1992-2000) δεν διαφοροποίησε δραστικά την πολιτική των προκατόχων του. Εργάσθηκε όμως σκληρά για να δημιουργήσει ένα πλαίσιο στο οποίο να απολαμβάνουν τα αγαθά της ανάπτυξης περισσότεροι Αμερικανοί πολίτες. Επί εποχής Κλίντον κατέστη δυνατή μια μεγαλύτερη κινητικότητα προς τη μεσαία τάξη από μειονοτικές κοινότητες. Η φιλοσοφία Κλίντον επανέφερε το στίγμα του Κέυνς ενώ ταυτόχρονα διατήρησε αρκετά θετικά σημεία του Νεοφιλελευθερισμού Ι.
Μοναδικό αρνητικό στίγμα ήταν η μερική απορρύθμιση ενός πλαισίου στον νομισματοπιστωτικό τομέα το 1999, η οποία στην πορεία του χρόνου είχε μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την κρίση του 2008. Πέραν της απορρύθμισης η οποία συνεχίσθηκε, υπήρξε επί Μπους του νεότερου και Μέρκελ μια έντονη στροφή προς τη φιλοσοφία του λιγότερου κράτους και της μειωμένης κοινωνικής πρόνοιας. Τη σκληρότερη μορφή του Νεοφιλελευθερισμού ΙΙ εξέφραζε η Γερμανία της Μέρκελ όπου, μεταξύ άλλων, ακόμα και σε περιόδους βαθειάς ύφεσης υπήρχε η εμμονή σε ισοζυγισμένους προϋπολογισμούς ή και πρωτογενή πλεονάσματα. Και ενώ η πολιτική αυτή, η οποία επιβλήθηκε από τη Γερμανία στην ΕΕ, οδήγησε σε μεγάλες ανισότητες, συρρίκνωση της μεσαίας τάξης, αύξηση της φτώχειας, ανεργία, περιθωριοποίηση εκατομμυρίων πολιτών, ο Νεοφιλελευθερισμός ΙΙ επικράτησε ως το κυρίαρχο υπόδειγμα. Με την πανδημία όμως το μοντέλο αυτό κατέρρευσε.
Πώς βλέπετε τώρα την οικονομία στην Κύπρο; Tι είναι εκείνο που σας ανησυχεί;
Δυστυχώς πριν συνέλθει η οικονομία από το Μνημόνιο περιλαμβανομένου του κουρέματος καταθέσεων και της συντριβής του χρηματοπιστωτικού τομέα, βρεθήκαμε ενώπιον της πανδημίας, η οποία συνοδεύτηκε με πρωτόγνωρες συνθήκες. Πέρα από τη σοβαρή μείωση της οικονομικής δραστηριότητας παρατηρείται επίσης και μια μεγάλη αύξηση της ανισότητας. Με ανησυχεί επίσης έντονα η διαφθορά, η διαπλοκή και η μειωμένη αξιοπιστία έναντι των θεσμών και του κράτους. Δεν θα ήθελα να βιώσουμε μια κατάσταση όπου το βιοτικό επίπεδο της νεότερης γενιάς θα είναι χαμηλότερο από αυτή των γονέων τους. Η Κύπρος καλείται άμεσα να ετοιμάσει ένα ολοκληρωμένο οικονομικό υπόδειγμα για τη νέα εποχή το οποίο να εμπεριέχει αξιόπιστους καιαποτελεσματικούς μοχλούς οικονομικής μεγέθυνσης. Θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν ότι το Νεοφιλελεύθερο Μοντέλο ΙΙ εκ των πραγμάτων έχει καταρρεύσει και έχει αναδειχθεί ξανά ο πολυδιάστατος ρόλος του κράτους.
Στην Κύπρο η κυβέρνηση, τρόπον τινά, εφάρμοσε την πολιτική του λεφτόδεντρου, στήριξε τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις για να αποφύγει τα χειρότερα. Οι οικονομικές δυνατότητες όμως εξαντλούνται.
Η κυπριακή κυβέρνηση σωστά ακολούθησε μια επεκτατική δημοσιονομική πολιτική. Αυτό όμως δεν ισοδυναμεί με την πολιτική του λεφτόδεντρου. Τα επιπρόσθετα χρήματα τα οποία ξόδεψε η κυβέρνηση – δηλαδή αυτά πέραν των εσόδων της – τα δανείστηκε, δεν τα πήρε δωρεάν. Ως εκ τούτου θα πρέπει να τα επιστρέψει κάποια στιγμή. Εάν ήταν helicopter money θα ήταν αποτέλεσμα της πολιτικής του λεφτόδεντρου. Όμως δεν ήταν. Η πολιτική του λεφτόδεντρου μπορεί να εφαρμοσθεί όταν ένα κράτος έχει το δικό του εθνικό νόμισμα. Στην περίπτωση της Ευρωζώνης ένα κράτος μέλος μπορεί να εφαρμόσει μια τέτοια πολιτική όταν η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα διαμοιράσει helicopter money στις χώρες μέλη με βάση την αναλογικότητα. Για παράδειγμα, εάν η οικονομία μιας χώρας μέλους της Ευρωζώνης αντιστοιχεί με το 10% του συνολικού ΑΕΠ και δημιουργηθεί νέο χρήμα ύψους €1 τρισεκατομμυρίων δικαιούται να πάρει το ένα δέκατο, δηλαδή €100 δισεκατομμύρια. Επαναλαμβάνω ότι τέτοιες πολιτικές εφαρμόζονται σε πολύ δύσκολες περιστάσεις όπως οι σημερινές. Γι’ αυτό επειδή οι οικονομικές δυνατότητες εξαντλούνται όχι μόνο για την Κύπρο αλλά και για τις άλλες χώρες μια τέτοια πολιτική επιβάλλεται σήμερα. Ούτως ή άλλως ακόμα και αν η Ευρωζώνη δεν προχωρήσει με μια τέτοια φιλοσοφία η Κύπρος καλείται να ακολουθήσει μια επεκτατική δημοσιονομική πολιτική με την καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των πόρων.
Η επόμενη μέρα της πανδημίας σίγουρα θα είναι δύσκολη. Πού θα πρέπει να δοθεί προτεραιότητα;
Είναι καθοριστικής σημασίας να υπάρχει μια πορεία ανόρθωσης και ανασυγκρότησης της οικονομίας και της κοινωνίας. Στα πλαίσια ενός νέου ολοκληρωμένου υποδείγματος το κράτος θα πρέπει να εξασκήσει με υποδειγματικό τρόπο τον στρατηγικό, κοινωνικό και επιδιαιτητικό του ρόλο. Είμαστε ήδη σε ένα μεταβατικό στάδιο καθώς υπάρχουν σοβαρές αλλαγές. Μεγάλη θα είναι η πρόκληση όχι μόνο για τη διατήρηση αλλά την αύξηση των θέσεων απασχόλησης. Θα πρέπει να υπάρχει ένας διαρκής διάλογος μεταξύ κράτους και των μεγάλων οργανισμών και επιχειρήσεων με στόχο την υλοποίηση ενός ελάχιστου πλαισίου επιδιώξεων. Επιπρόσθετα, είναι σημαντικό να στηριχθεί ποικιλοτρόπως ο τομέας των μικρομεσαίων επιχειρήσεων ο οποίος έχει υποστεί τεράστιο πλήγμα από την πανδημία.
Το κράτος καλείται επίσης να επανακτήσει την αξιοπιστία του. Εξ ίσου σημαντική είναι η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς και ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο για την ανοικοδόμηση.
Ποιο το σχόλιό της σας για το Κυπριακό Επενδυτικό Πρόγραμμα; Πώς βλέπουν οι ξένοι συνομιλητές σας όλο αυτό το θόρυβο που προκλήθηκε;
Ακόμα και πριν τις αποκαλύψεις των περιπτώσεων διαφθοράς υπήρχαν εισηγήσεις με στόχο την διαφοροποίηση του Κυπριακού Επενδυτικού Προγράμματος ούτως ώστε να δημιουργούνται πολλαπλά οφέλη για την οικονομία και την κοινωνία. Μπορεί όταν λειτούργησε να αποτέλεσε πηγή προσέλκυσης εκατομμυρίων ευρώ αλλά η όλη κατανομή ήταν προβληματική. Πέραν τούτου η εικόνα της Κύπρου έχει υποστεί σοβαρό πλήγμα. Υπενθυμίζω ότι η απόφαση για το κούρεμα καταθέσεων και τη συντριβή του χρηματοπιστωτικού τομέα σχετίζονται άμεσα και με τις κατηγορίες εναντίον της Κύπρου για ξέπλυμα βρώμικου χρήματος. Έτσι δεν είναι υπερβολή να τονίσω ότι η πορεία της ανασυγκρότησης περνά μέσα και από την προσπάθεια δημιουργίας μιας καλύτερης εικόνας για τη χώρα μας. Υπό αυτή την έννοια βασικός στόχος της επόμενης διακυβέρνησης είναι η δημιουργία ενός κράτους- πρότυπο στην Ανατολική Μεσόγειο. Ως εκ τούτου στη σημερινή συγκυρία οι πολίτες αναμένουν να υπάρξει μια ουσιαστική και πειστική πρόταση εξουσίας εφ΄ όλης της ύλης.
