Παρουσίαση του ομώνυμου βιβλίου του Μιχάλη Σταυρή (2020, Ρίζες, Λευκωσία).
Αξίζουν συγχαρητήρια στον Μιχάλη Σταυρή, στο Ίδρυμα Πολύκαρπος Γιωρκάτζης και στις εκδόσεις Ρίζες για την παρούσα έκδοση, η οποία είναι εκδοτικά καλαίσθητη, αλλά το σημαντικότερο, συνιστά ανεκτίμητη συνεισφορά στη μελέτη της κυπριακής ιστορίας. Η παρούσα είναι η πέμπτη έκδοση του Ιδρύματος Πολύκαρπος Γιωρκάτζης και είναι η πρώτη που είναι σε μορφή επιστημονικής μονογραφίας. Αξίζει μια αναφορά στην υψηλή ποιότητα του περιεχομένου και των προηγούμενων εκδόσεων του Ιδρύματος, οι οποίες ήδη αποδείχθηκαν χρήσιμες στην ιστορική κυπρολογική βιβλιογραφία και έρευνα. Η παρούσα μονογραφία έχει ως σκοπό να καλύψει ένα σημαντικό βιβλιογραφικό κενό, που αφορά σε ένα εμβληματικό πολιτικό κόμμα της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας, το Ενιαίο.
Η μελέτη της σύγχρονης κυπριακής ιστορίας διεξάγεται οπωσδήποτε σε δύσκολες συγκριτικά συνθήκες. Η εκκρεμότητα του κυπριακού ζητήματος και τα κομματικά ιδεολογικά πάθη εμποδίζουν συχνά την ψύχραιμη αποτίμηση των γεγονότων. Το αναγνωστικό κοινό του μικρού νησιού στο οποίο ζούμε δεν είναι μεγάλο, ούτε και υπάρχουν ευχερώς πόροι χρηματοδότησης έμπειρων και νέων ερευνητών για να διεξάγουν μεγάλης έκτασης ερευνητικές ιστορικές προσπάθειες. Περαιτέρω, η γλώσσα ή η δυνατότητα πρόσβασης σε αρχεία, αποτελεί συχνά εμπόδιο στον αριθμό των ερευνητών που επιχειρούν να ασχοληθούν ερευνητικά με την περίοδο μετά την Ανεξαρτησία. Συχνά οι μελέτες γίνονται αποκλειστικά στη βάση των βρετανικών ή των αμερικανικών αρχείων, που όσο χρήσιμα και αν είναι, εντούτοις δεν παύουν να περιλαμβάνουν ένα μικρό μόνο μέρος της συνολικής εικόνας. Γενικά η περίοδος μετά την Ανεξαρτησία παραμένει πεδίο που δεν έχει τύχει επαρκούς έρευνας και παρόμοιες υψηλού επιπέδου και ολοκληρωμένες επιστημονικές εργασίες είναι εξαιρετικής σημασίας.
Η διαχείριση των κυπριακών κρατικών αρχείων δεν υπήρξε κατά κανόνα ικανοποιητική, με μεγάλο τμήμα του αρχειακού υλικού να έχει απωλεσθεί ή να βρίσκεται στα χέρια ιδιωτών ή ακόμα και αν υπάρχει να μην είναι εύκολα προσβάσιμο. Υπήρξαν και υπάρχουν βέβαια εξαιρέσεις, είτε μέσα από χρηματοδότηση ιστορικών ερευνών, είτε μέσα από προσωπικές προσπάθειες οι οποίες πολλές φορές υπερβαίνουν κάθε προσδοκία, είτε μέσα από δημιουργία ιστορικών αρχείων. Είναι με μεγάλη χαρά που είδα ότι η μονογραφία παραπέμπει σε ερευνητικό υλικό στο αρχείο του Ιδρύματος Πολύκαρπου Γιωρκάτζη, στο οποίο του δόθηκε πρόσβαση. Ο συγγραφέας μάλιστα έχει μελετήσει το Αρχείο Θεμιστοκλή Δέρβη, το Αρχείο ΡΙΚ, υλικό που έλαβε από άλλα, μη οργανωμένα, αρχεία μέσω των συνεντεύξεων που έλαβε προσωπικά σε μια περίοδο τεσσάρων ετών από πρόσωπα που είχαν να του δώσουν στοιχεία αναφορικά με την περίοδο και το αντικείμενο της μελέτης του. Η λήψη προφορικών συνεντεύξεων είναι ένα ανεκτίμητο εργαλείο, νοουμένου ότι ο ιστορικός γνωρίζει να τις αξιοποιεί και όχι απλώς να τις υιοθετεί, εφόσον αποκαλύπτουν στοιχεία άγνωστα τα οποία δυστυχώς με τον θάνατο του συνεντευξιαζόμενου θα χάνονταν οριστικά από την γνώση μας ως κοινωνία.
Όταν διεξήχθησαν οι πρώτες βουλευτικές εκλογές το 1960, το Πατριωτικό Μέτωπο, αν και περιλάμβανε τις δυνάμεις που στήριζαν τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, δεν αποτελούσε οργανωμένο κόμμα, εφόσον απαρτιζόταν από βουλευτές διαφορετικών κοινωνικοπολιτικών κατευθύνσεων. Η έλλειψη πολυκομματισμού δημιουργούσε μια γενικότερη αδυναμία ομαλής κοινοβουλευτικής και πολιτικής λειτουργίας, εφόσον μοναδικά κόμματα στην Κύπρο ήταν το ΑΚΕΛ και το Δημοκρατικό Εθνικό Κόμμα (ΔΕΚ) του Τάκη Ευδόκα, το οποίο ιδρύθηκε το Μάιο του 1968 και συνιστούσε το μόνο, αντιπολιτευτικό προς τον Μακάριο, κόμμα. Η απόφαση των Γλαύκου Κληρίδη, Πολύκαρπου Γιωρκάτζη και Τάσσου Παπαδόπουλου, να προχωρήσουν στην ίδρυση ενός νέου φιλοκυβερνητικού κόμματος, το οποίο θα αποτελούσε το διάδοχο σχήμα του Πατριωτικού Μετώπου και θα εξέφραζε τον κεντροδεξιό χώρο, δηλαδή του Ενιαίου, υπήρξε καθοριστική για την περαιτέρω εξέλιξη της πολιτικής οργάνωσης της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η αντίδραση του Μακαρίου, ο οποίος ουσιαστικά δυσαρεστημένος για την ανάμειξη του Γιωρκάτζη στην ηγεσία του νέου κόμματος, ενθάρρυνε την ταυτόχρονη ίδρυση τριών ακόμα κομμάτων, στο διάστημα 5-8 Φεβρουαρίου του 1969, της ΕΔΕΚ με πρόεδρο το Βάσο Λυσσαρίδη, του Προοδευτικού Κόμματος με επικεφαλής τον Νίκο Σαμψών και την Προοδευτικής Παράταξης με πρωτεργάτες τον συνδικαλιστή Ανδρέα Αζίνα και τον Δήμαρχο Λευκωσίας Οδυσσέα Ιωαννίδη, οδήγησε σχεδόν αυτόματα την κυπριακή πολιτική σκηνή από τον μονοκομματισμό στον πολυκομματισμό. Όπως λέχθηκε ‘και είπε ο Μακάριος να γίνουν κόμματα, και έγιναν κόμματα’. Οι βουλευτικές εκλογές του 1970 ήταν οι πρώτες πραγματικές βουλευτικές εκλογές στην ιστορία της Κυπριακής Δημοκρατίας, μια και στις προηγούμενες, το 1960, οι βουλευτές που είχαν κατέλθει υποψήφιοι από το Πατριωτικό Μέτωπο και το ΑΚΕΛ ήταν προσυμφωνημένοι, ώστε να γίνει διαμοιρασμός των εδρών. Το Ενιαίο δεν διέθετε σε καμιά περίπτωση την κοινοβουλευτική ισχύ που διέθετε το προκάτοχο σχήμα του Πατριωτικού Μετώπου, ούτε και θα είχε ξανά μια αντίστοιχη ισχύ οποιοδήποτε πολιτικό κόμμα στην Κύπρο.
Η δημιουργία επομένως πολιτικού κομματικού πλουραλισμού, η οποία εν πολλοίς οφείλεται στην απόφαση για ίδρυση του Ενιαίου, συνιστά μια καθοριστική καμπή στην κυπριακή ιστορία. Μέχρι σήμερα καμιά μελέτη δεν υπήρχε όμως για αυτό το τόσο σημαντικό πολιτικό κόμμα, την οργανωτική του δομή και την ιστορική του εξέλιξη. Η ιστορία του Ενιαίου ουσιαστικά συνδέεται με την ιστορία των τριών κορυφαίων του προσωπικοτήτων. Σε αντίθεση με όσα αντιλαμβανόμαστε σήμερα όταν αναφερόμαστε σε πολιτικά κόμματα, η δράση των πρώτων κομμάτων, όπως ορθά εντοπίζει ο Σταυρή, περιοριζόταν εν πολλοίς στην αίθουσα του κοινοβουλίου. Η κομματική δραστηριότητα εκτός κοινοβουλίου ήταν αντίθετα ελάχιστη. Από την άποψη αυτή ορθά ο Σταυρή επικεντρώνεται στην δράση και παρουσία του Ενιαίου στο κοινοβούλιο. Δεν περιορίζεται όμως σε αυτό. Αναλύει την ιδεολογική ταυτότητα και προσανατολισμό του Ενιαίου, την κομματική του δομή και λειτουργία, την προεκλογική του εκστρατεία στις μοναδικές βουλευτικές εκλογές στις οποίες συμμετείχε, το ιδρυτικό του συνέδριο και τα παρασκήνια της απόφασης για ίδρυση του κόμματος, την στάση του Ενιαίου απέναντι στα μεγάλα ιστορικά γεγονότα της εποχής, κυρίως την απόπειρα δολοφονίας του Μακαρίου και τη δολοφονία του συνιδρυτή του Πολύκαρπου Γιωρκάτζη, την εκκλησιαστική κρίση, την ΕΟΚΑ Β΄, την ελληνική χούντα, τις διαπραγματεύσεις για το κυπριακό, τον οικονομικό τομέα, το πραξικόπημα και την τουρκική εισβολή.
Η μελέτη είναι απροσδόκητα ολοκληρωμένη σε ένα έργο, που αν σκεφτεί κάποιος την απουσία πρωτογενών πηγών λόγω της απώλειας του αρχείου του κόμματος, αλλά και τις περιορισμένες δευτερογενείς πηγές, φάνταζε δυσχερές στην εκπλήρωσή του. Διανθίζεται επίσης από έγγραφα και φωτογραφίες, αλλά και γελοιογραφίες της εποχής, που είναι ιδιαίτερα χρήσιμα. Ο Σταυρή διερευνά κρίσιμα ερευνητικά ερωτήματα που αφορούσαν την δράση του Ενιαίου, τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίστηκε την ισχύ του, τον τρόπο που συμπολιτεύθηκε και αντιπολιτεύθηκε, το πολιτικό του πρόγραμμα, αλλά και τα συνθήματα που χρησιμοποίησε, τις σχέσεις μεταξύ των πρωτεργατών του, και την έκφραση διαφορετικών απόψεων από τα στελέχη του. Η απώλεια των οργανωτικών δυνατοτήτων του Γιωρκάτζη μετά τη δολοφονία του, αλλά και ο στιγματισμός του κόμματος ως αντιμακαριακό λόγω της εμπλοκής του ονόματος του Γιωρκάτζη στην απόπειρα δολοφονίας του Μακαρίου λίγο νωρίτερα, οπωσδήποτε συνιστούσαν εξελίξεις που δεν είχαν προβλέψει ότι θα αντιμετώπιζαν οι ιδρυτές του Ενιαίου. Η δημιουργία νέων κομμάτων αποστέρησε το κόμμα από την κοινοβουλευτική αυτοδυναμία, χωρίς όμως να αμφισβητηθεί η πρωτοκαθεδρία του. Αν και το κόμμα είχε ως στόχο να ενεργεί ως συμπολιτευόμενο, δεν δίστασε να επικρίνει και να έλθει σε ρήξη με την κυβέρνηση και τις πολιτικές που ασκούσε σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ο Σταυρή δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην απειλή για καταψήφιση του προϋπολογισμού του 1971, ενώ αναλύει με χαρακτηριστική νηφαλιότητα την καταδίκη από το Ενιαίο της παράνομης δράσης του Εθνικού Μετώπου, της ΕΟΚΑ Β΄, αλλά και των ακροτήτων των φιλοκυβερνητικών οργανώσεων. Η στάση του Ενιαίου για καταδίκη τόσο της βίας, όσο και της αντιβίας, έτυχε συχνά κριτικής από άλλες πολιτικές δυνάμεις, ενώ συχνές ήταν και οι προσωπικές επιθέσεις και απειλές κατά του Κληρίδη και της ηγεσίας του Ενιαίου. Το πραξικόπημα και η τουρκική εισβολή αδρανοποίησαν και οδήγησαν στη διάσπαση του Ενιαίου, το οποίο δεν συμμετείχε στις βουλευτικές εκλογές του 1976.
Εντούτοις, το αποτύπωμά του στην κυπριακή ιστορία και στον εκσυγχρονισμό της κυπριακής πολιτικής ζωής παραμένει βαρύ και πλέον αυτό το αποτύπωμα έχει το βιβλίο που του αξίζει. Ένα έργο τομή στη σύγχρονη κυπριακή ιστορία.
