Η είδηση ότι το Υπουργικό Συμβούλιο έχει προωθήσει ενώπιον της Βουλής των Αντιπροσώπων νομοσχέδιο με το οποίο επιτρέπεται η σφαγή ζώων σύμφωνα με τους εβραϊκούς λατρευτικούς τύπους κοσέρ (kosher), κατά τρόπο ώστε να δώσει σε κτηνοτρόφους που πλήγηκαν από τα μέτρα αντιμετώπισης της πανδημίας του Covid-19 τη διέξοδο εξαγωγών αιγοπρόβειου κρέατος στο Ισραήλ, έχει καταστεί αντικείμενο συζήτησης. Στόχος του μέτρου είναι, όπως αναφέρθηκε, να αντιμετωπιστούν οι αρνητικές συνέπειες της μειωμένης ζήτησης που προκύπτει από την εφαρμογή των μέτρων αντιμετώπισης της πανδημίας, και ότι αυτό θα ισχύει μόνο για περιορισμένη χρονική περίοδο μέχρι τις 31.12.2020. Η σφαγή με τη μέθοδο κοσέρ και η εξαγωγή τους θα ευνοήσει, όπως εκτιμά το Υπουργείο Γεωργίας, με τον τρόπο αυτό την εξαγωγή στο Ισραήλ σε τιμές ικανοποιητικές για τους ντόπιους παραγωγούς και θα βοηθήσει τους ιδίους, αλλά και την κυπριακή οικονομία γενικότερα.
Ήδη υπήρξαν αντιδράσεις από φιλοζωικές οργανώσεις, περιλαμβανομένης και της διακίνησης ψηφίσματος με το οποίο εκφράζεται η άποψη ότι η σφαγή με την μέθοδο κοσέρ είναι δολοφονία στο βωμό του χρήματος. Κοσέρ είναι το σύνολο των εβραϊκών θρησκευτικών κανόνων σχετικά με τη διατροφή. Η σφαγή των ζώων πρέπει να γίνεται από ειδικά εκπαιδευμένο πρόσωπο που κόβει με μια κίνηση το λαιμό του ζώου, την κύρια αρτηρία, την κύρια φλέβα, την τραχεία και τον οισοφάγο, χρησιμοποιώντας ένα ειδικό εξαιρετικά κοφτερό μαχαίρι με ίσια κόψη. Αυτό οδηγεί σε ακαριαία πτώση της πίεσης του αίματος προς τον εγκέφαλο ώστε ο θάνατος να επέλθει γρήγορα και το ζώο να χάσει τις αισθήσεις. Η διαδικασία είναι παρόμοια με τη διαδικασία σφαγής των ζώων από τους μουσουλμάνους, την γνωστή χαλάλ, και συνιστά παρέκκλιση από τη νομοθεσία για τη σφαγή των ζώων, επειδή δεν επιτρέπεται η αναισθητοποίηση του ζώου πριν από τη σφαγή, η οποία θεωρείται ότι αποτρέπει τον πόνο και την ταλαιπωρία των ζώων. Η καλή μεταχείριση των ζώων είναι αξία της ΕΕ και η προστασία των ζώων κατά τη σφαγή ή τη θανάτωσή τους είναι ζήτημα που απασχολεί την κοινή γνώμη αφού επηρεάζει τη στάση των καταναλωτών απέναντι στα κτηνοτροφικά προϊόντα. Επιπλέον, η βελτίωση της προστασίας των ζώων κατά τη σφαγή θεωρείται ότι συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας του κρέατος και έχει έμμεσο θετικό αντίκτυπο στην ασφάλεια των εργαζομένων στα σφαγεία.
Το θέμα δεν είναι επομένως καινούριο. Εντούτοις, επειδή υπάρχουν ορισμένες παρανοήσεις στον δημόσιο διάλογο, θα πρέπει να παρατηρηθούν τα ακόλουθα. Οι περί Προστασίας και Ευημερίας των Ζώων (Προστασία των Ζώων κατά τη Σφαγή ή τη Θανάτωσή τους) Κανονισμοί του 2002 προέβλεπαν στον Κανονισμό 5(2) ρητή εξαίρεση για σφαγή που διενεργείται κατ’ επίκληση ορισμένων θρησκευτικών τελετουργικών τύπων, με την θρησκευτική αρχή να είναι υπεύθυνη για την τήρηση του τύπου. Ο Κανονισμός 5 αντικαταστάθηκε με την ΚΔΠ 347/14 που δεν προβλέπει για αντίστοιχη εξαίρεση. Όταν εντάχθηκε στην ΕΕ, η Κυπριακή Δημοκρατία είχε περαιτέρω κυρώσει με το ν. 27(ΙΙΙ)/2004 την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προστασία των Ζώων που προορίζονται για σφαγή του Συμβουλίου της Ευρώπης. Το άρθρο 17 αυτής προβλέπει ότι: «Κάθε Συμβαλλόμενο Μέρος μπορεί να επιτρέψει εξαιρέσεις στις διατάξεις τις σχετικές με την προηγούμενη αναισθητοποίηση στις ακόλουθες περιπτώσεις: – σφαγές σύμφωνα με τους θρησκευτικούς θεσμούς».
Η ΕΕ έχει θεσπίσει τον Κανονισμό (ΕΚ) αρ. 1099/2009 του Συμβουλίου της 24ης Σεπτεμβρίου 2009 για την προστασία των ζώων κατά τη θανάτωσή τους, ο οποίος θεσπίζει κοινούς στοιχειώδεις κανόνες για την προστασία των ζώων κατά τη σφαγή ή τη θανάτωσή τους στην ΕΕ. Ο Κανονισμός έχει άμεση ισχύ στη Δημοκρατία (δεν απαιτείται η ψήφιση εναρμονιστικού νόμου, όπως συμβαίνει με τις Οδηγίες) και θεωρείται ότι έχει συνταγματική ισχύ. Στην σκέψη 18 του Κανονισμού αναφέρεται ότι:
«Η παρέκκλιση από την υποχρέωση αναισθητοποίησης σε περιπτώσεις σφαγής σε σφαγεία στο πλαίσιο λατρευτικών τύπων έχει θεσπιστεί από την οδηγία 93/119/ΕΚ. Επειδή οι κοινοτικές διατάξεις που ισχύουν για τη σφαγή στο πλαίσιο λατρευτικών τύπων έχουν μεταφερθεί με διαφορετικό τρόπο στις εθνικές νομοθεσίες, ανάλογα με το εθνικό πλαίσιο, και δεδομένου ότι οι εθνικοί κανόνες λαμβάνουν υπόψη πτυχές που υπερβαίνουν τον σκοπό του παρόντος κανονισμού, είναι σκόπιμο να διατηρηθεί μεν η παρέκκλιση από την υποχρέωση αναισθητοποίησης πριν από τη σφαγή, αλλά να παρασχεθεί κάποιο περιθώριο επικουρικότητας σε κάθε κράτος μέλος. Κατά συνέπεια, ο παρών κανονισμός σέβεται το δικαίωμα της ελευθερίας θρησκείας, καθώς και την ελευθερία εκδήλωσης του θρησκεύματος ή των πεποιθήσεων του ατόμου με τη λατρεία, την εκπαίδευση, την άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων και τις τελετές, όπως αυτό κατοχυρώνεται από το άρθρο 10 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης».
Το άρθρο 4 § 4 του Κανονισμού προβλέπει, κατ’ εξαίρεση προς την γενική ρήτρα σύμφωνα με την οποία τα ζώα θανατώνονται μόνο μετά από αναισθητοποίηση σύμφωνα με τις μεθόδους και τις ειδικές απαιτήσεις για την εφαρμογή των μεθόδων αυτών, ότι: «Για τα ζώα που υποβάλλονται σε ιδιαίτερες μεθόδους σφαγής που προβλέπονται από λατρευτικούς τύπους, δεν εφαρμόζονται οι απαιτήσεις της παραγράφου 1, υπό την προϋπόθεση ότι η σφαγή διενεργείται σε σφαγείο». Ως λατρευτικός τύπος νοείται μια σειρά πράξεων που σχετίζονται με τη σφαγή ζώων και προβλέπονται από μια θρησκεία. Καθίσταται επομένως σαφές ότι η εξαίρεση για θρησκευτικούς σκοπούς προβλέπεται στο δίκαιο της ΕΕ.
Η εξαίρεση έχει ερμηνευθεί από το ΔΕΕ πρόσφατα, στην C-426/16. Τονίστηκε εκεί ότι οι ιδιαίτερες μέθοδοι σφαγής που προβλέπονται από λατρευτικούς τύπους, κατά την έννοια του άρθρου 4, παράγραφος 4, του κανονισμού 1099/2009, εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 10, παράγραφος 1, του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ και ότι η ύπαρξη τυχόν διαφορετικών θεολογικών απόψεων επί του ζητήματος αυτού δεν μπορεί, αφ’ εαυτής, να αναιρέσει τον χαρακτηρισμό της μεθόδου θρησκευτικής σφαγής, ως σφαγής «στο πλαίσιο λατρευτικών τύπων». Κατά συνέπεια η τέλεση λατρευτικού τύπου σφαγής χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση επιτρέπεται, εφόσον πραγματοποιείται σε εγκατάσταση για την οποία απαιτείται έγκριση χορηγούμενη από τις αρμόδιες εθνικές αρχές και η οποία ανταποκρίνεται, προς τον σκοπό αυτό, στις σχετικές με την κατασκευή, τη διαρρύθμιση και τον εξοπλισμό τεχνικές απαιτήσεις που επιβάλλει ο κανονισμός 853/2004. Όπως τόνισε το ΔΕΕ:
«η παρέκκλιση την οποία επιτρέπει το άρθρο4, παράγραφος 4, του κανονισμού 1099/2009 δεν επιβάλλει καμία απαγόρευση τελέσεως της λατρευτικού τύπου σφαγής εντός της Ένωσης, αλλά, αντιθέτως, συγκεκριμενοποιεί τη θετική δέσμευση του νομοθέτη της Ένωσης να επιτρέψει την πρακτική της σφαγής ζώων χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση, ώστε να διασφαλιστεί ο αποτελεσματικός σεβασμός της θρησκευτικής ελευθερίας, ιδίως των θρησκευόμενων μουσουλμάνων, κατά τη διάρκεια της γιορτής της θυσίας».
Παρατηρούνται διαφορετικοί τρόποι ρύθμισης του ζητήματος στα ίδια τα κράτη της ΕΕ. Υπάρχουν και συνταγματικά δικαστήρια που έχουν κρίνει απαγορεύσεις των εξαιρέσεων για θρησκευτικούς λόγους ως αντίθετες. Συνιστά επομένως η παρέκκλιση απαίτηση προς διασφάλιση της θρησκευτικής ελευθερίας (βλ. και A. Emilianides, Law and Religion in Cyprus, Kluwer, 2019) και επιτυγχάνει την ισορροπία μέσα από τη γενική απαίτηση όπως τα ζώα που θανατώνονται χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση, θανατώνονται πάντως εντός σφαγείου το οποίο ανταποκρίνεται στις τεχνικές απαιτήσεις που επιβάλλει ο κανονισμός 853/2004. Σε περαιτέρω απόφασή του το ΔΕΕ στην C-497/17 διευκρίνισε εντούτοις ότι στις περιπτώσεις σφαγής του ζώου χωρίς προηγούμενη αναισθητοποίηση στο πλαίσιο λατρευτικού τύπου, δεν επιτρέπεται η θέση του λογότυπου βιολογικής παραγωγής της ΕΕ, απόφαση βέβαια με περιορισμένη πρακτική σημασία εφόσον κατά κανόνα τα πρόσωπα που καταναλώνουν κρέας που έχει θανατωθεί με την κατ’ εξαίρεση διαδικασία δεν ενδιαφέρονται κατά πόσο υπάρχει το λογότυπο βιολογικής παραγωγής της ΕΕ.
