Η Κύπρος βρίσκεται σε μια κρίσιμη καμπή όσον αφορά στην ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας της αγοράς εργασίας και στην προώθηση αποτελεσματικών κοινωνικών πολιτικών, που αποτελούν απαραίτητες προϋποθέσεις για μια βιώσιμη και ανθεκτική οικονομική ανάπτυξη. Παρά την ισχυρή αναπτυξιακή πορεία των τελευταίων ετών, η χώρα αντιμετωπίζει σοβαρές προκλήσεις, όπως η έλλειψη δεξιοτήτων και εργατικού δυναμικού, η υποεκπροσώπηση συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων και η χαμηλή συμμετοχή σε δια βίου μάθηση. Ταυτόχρονα, η γήρανση του πληθυσμού και η ενεργειακή φτώχεια ασκούν περαιτέρω πιέσεις στο κοινωνικό σύστημα.
Όσον αφορά στην ενσωμάτωση κοινωνικών ομάδων και παρά το γεγονός ότι η Κύπρος καταγράφει υψηλά ποσοστά απασχόλησης (79,8% το 2024), υπάρχουν σημαντικές ανισότητες στην ένταξη ορισμένων ομάδων, όπως οι νέοι, οι μεγαλύτερες γυναίκες σε ηλικία και τα άτομα με αναπηρίες. Ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι το ποσοστό των νέων που δεν εργάζονται ούτε συμμετέχουν σε εκπαίδευση ή κατάρτιση (12,9%), το οποίο υπερβαίνει τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η ανισότητα μεταξύ των φύλων είναι εμφανής: οι νέοι άνδρες έχουν μεγαλύτερα ποσοστά απασχόλησης από τις νέες γυναίκες κατά 3,9 ποσοστιαίες μονάδες, ενώ η διαφορά είναι ακόμη πιο έντονη στις ηλικίες 55-64 (άνδρες: 78,9%, γυναίκες: 62,4%).
Παράλληλα, οι ελλείψεις σε δεξιότητες εμποδίζουν τις επιχειρήσεις να καινοτομήσουν και να αναπτυχθούν. Το πρόβλημα εντοπίζεται σε βασικούς τομείς όπως οι κατασκευές, η ενέργεια, η γεωργία, αλλά και στον τουρισμό, όπου συχνά απασχολείται υπερπροσοντούχο προσωπικό. Οι χαμηλές συνθήκες εργασίας σε επαγγέλματα όπως η νοσηλευτική και η μακροχρόνια φροντίδα επιδεινώνουν την κατάσταση. Μια σημαντική μεταρρύθμιση, στο πλαίσιο του Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, επικεντρώνεται στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ εκπαίδευσης και αγοράς εργασίας, με επενδύσεις στην κατάρτιση σε ψηφιακές, πράσινες και μπλε δεξιότητες.
Ανησυχητικά είναι, επίσης, τα αποτελέσματα των εφήβων Κυπρίων στις βασικές δεξιότητες. Σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ (PISA 2022), η Κύπρος κατέγραψε τη μεγαλύτερη αύξηση σε χαμηλές επιδόσεις στα μαθηματικά, την ανάγνωση και τις φυσικές επιστήμες μεταξύ των Κρατών- Μελών της ΕΕ. Αυτή η επιδείνωση επηρεάζει την ικανότητα των νέων να αποκτήσουν σύγχρονες δεξιότητες και να εισέλθουν σε επαγγέλματα υψηλής ειδίκευσης. Αιτίες είναι η χαμηλή συμμετοχή στην προσχολική εκπαίδευση, η περιορισμένη αυτονομία των σχολείων και η αποσπασματική υλοποίηση εκπαιδευτικών πολιτικών. Ακόμη, μόνο το 49,5% των ενηλίκων διαθέτει βασικές ψηφιακές δεξιότητες, ποσοστό που είναι χαμηλό για ένα κράτος μέλος της ΕΕ. Τα προβλήματα εντείνονται με την ελλιπή συμμετοχή σε επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, καθώς και με τις περιορισμένες ευκαιρίες για μάθηση στο χώρο εργασίας.
Προς τούτο, θα πρέπει να ενισχυθεί η επαγγελματική εκπαίδευση και να προωθηθούν οι τομές των STEM.Η Κύπρος διαθέτει χαμηλό ποσοστό φοιτητών στους τομείς STEM (επιστήμη, τεχνολογία, μηχανική και μαθηματικά), μόλις 13,7% των συνολικών εγγραφών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση – το χαμηλότερο στην ΕΕ. Αυτό περιορίζει την προσαρμοστικότητα της οικονομίας στις πράσινες και ψηφιακές μεταβάσεις. Η ενίσχυση των STEM μέσω κινήτρων, αναβάθμισης των εργαστηρίων και συνεργασίας με επιχειρήσεις μπορεί να βοηθήσει στην προσέλκυση περισσότερων φοιτητών.
Παράλληλα, η βελτίωση της ελκυστικότητας της επαγγελματικής εκπαίδευσης, ιδιαίτερα στα ΜΙΕΕΚ (Μεταλυκειακά Ινστιτούτα Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης), με τη συμμετοχή εργοδοτών στον σχεδιασμό των προγραμμάτων σπουδών, είναι καθοριστικής σημασίας. Οι ευάλωτες ομάδες πρέπει να έχουν στοχευμένη πρόσβαση σε αυτά τα προγράμματα, ιδίως για την απόκτηση ψηφιακών δεξιοτήτων. Σημειώνεται ότι η συμμετοχή των ενηλίκων σε προγράμματα μάθησης μειώθηκε σημαντικά από το 2016 (44,3%) στο 2022 (28,3%). Οι γυναίκες και οι άνεργοι συμμετέχουν ακόμα λιγότερο. Η απουσία κουλτούρας δια βίου μάθησης μειώνει την ικανότητα προσαρμογής στις αλλαγές της αγοράς εργασίας και δημιουργεί κινδύνους για την απασχολησιμότητα.
Η κοινωνική πολιτική αντιμετωπίζει, επίσης, ιδιαίτερες προκλήσεις, ειδικά στους τομείς της μακροχρόνιας φροντίδας και της ενεργειακής αυτάρκειας. Η γήρανση του πληθυσμού δημιουργεί αυξημένη ανάγκη για υπηρεσίες μακροχρόνιας φροντίδας. Το 34,3% των ατόμων άνω των 65 ετών αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στην αυτοεξυπηρέτηση – ένα από τα υψηλότερα ποσοστά στην ΕΕ. Παρά την πρόβλεψη για αύξηση του ηλικιωμένου πληθυσμού έως το 2050 (23,9%), η Κύπρος δαπανά λιγότερα σε υπηρεσίες φροντίδας και έχει λιγότερο προσωπικό από τον μέσο ευρωπαϊκό όρο. Το ενιαίο μοντέλο φροντίδας που έχει σχεδιαστεί μπορεί να προσφέρει λύση, αρκεί να εφαρμοστεί άμεσα και καθολικά.
Η ενεργειακή φτώχεια εξακολουθεί να πλήττει σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Το 14,6% δυσκολεύεται να θερμάνει την κατοικία του, ενώ το 42,5% είναι σε κίνδυνο ενεργειακής φτώχειας. Οι υψηλές θερμοκρασίες δημιουργούν επίσης ανάγκη για ψύξη. Παρόλο που έχουν θεσπιστεί μέτρα στήριξης (εκπτώσεις σε τιμολόγια, προστασία από αποσυνδέσεις), απαιτείται περαιτέρω βελτίωση του αποθέματος κατοικιών και αύξηση της ενεργειακής απόδοσης.
Η Κύπρος έχει μπροστά της ένα πολυσύνθετο φάσμα προκλήσεων που αφορούν την αγορά εργασίας, την εκπαίδευση και την κοινωνική πολιτική. Η ενίσχυση της συμμετοχής όλων των κοινωνικών ομάδων, η επένδυση στις δεξιότητες του μέλλοντος και η ενίσχυση των κοινωνικών υποδομών είναι κρίσιμα στοιχεία για τη διατήρηση της ανάπτυξης και της κοινωνικής συνοχής. Με στρατηγικό σχεδιασμό, αξιοποίηση των ευρωπαϊκών πόρων και πολιτικές με κοινωνικό πρόσημο, η Κύπρος μπορεί να οικοδομήσει μια πιο ανθεκτική και δίκαιη οικονομία.
