Η μεταρρύθμιση της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στην Κύπρο θεωρήθηκε επιβεβλημένη προ πολλού και οι προσπάθειες νομοθετικής ρύθμισης ολοκληρώθηκαν το 2022 με την υιοθέτηση των περί Δήμων (Ν. 52(Ι)/2022), περί Επαρχιακών Οργανισμών Αυτοδιοίκησης (Ν. 37(Ι)/2022) και περί Κοινοτήτων (Τροποποιητικός Αρ. 2) (Ν. 51(Ι)/2022) Νόμων. Ο μεγάλος αριθμός τοπικών αρχών που προνοείτο στη βάση του προηγούμενου νομικού καθεστώτος αποτελούσε μια παραδοξότητα συγκριτικά με το μέγεθος των τοπικών αρχών, ενώ υπήρχαν, μεταξύ άλλων, λειτουργικά προβλήματα και μεγάλη εξάρτηση από το κεντρικό κράτος, καθιστώντας την έννοια της πραγματικής αποκέντρωσης επισφαλή. Το νέο μοντέλο τοπικής αυτοδιοίκησης θα ισχύσει για πρώτη φορά στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές του 2024. Πέραν των συγχωνεύσεων δήμων και κοινοτήτων που προβλέπονται στους επιμέρους σχετικούς νόμους, η μεταρρύθμιση της τοπικής αυτοδιοίκησης εισάγει την δημιουργία πέντε Επαρχιακών Οργανισμών Αυτοδιοίκησης μέσω του Νόμου που προβλέπει για την ίδρυση και λειτουργία Επαρχιακών Οργανισμών Αυτοδιοίκησης, για τις αρμοδιότητες αυτών και για άλλα συναφή θέματα του 2022 που δημοσιεύτηκε στην Επίσημη Εφημερίδα της Κυπριακής Δημοκρατίας στις 30 Μαρτίου 2022.
Ο νόμος για τους Επαρχιακούς Οργανισμούς Αυτοδιοίκησης αποτελείται από 103 Άρθρα, χωρισμένα σε 12 Μέρη, που διαλαμβάνουν τις ερμηνευτικές διατάξεις (Άρθρο 2), την σύσταση και την σύνθεση των Επαρχιακών Οργανισμών Αυτοδιοίκησης, των Συμβουλίων και Επιτροπών (Άρθρα 3 έως 10), την θητεία, τις αρμοδιότητες και υποχρεώσεις του Προέδρου και Μελών των Συμβουλίων (Άρθρα 11 έως 14), την συμμετοχή των πολιτών (Άρθρα 15 έως 19), τις αρμοδιότητες των Επαρχιακών Οργανισμών Αυτοδιοίκησης (Άρθρα 20 και 21), ρυθμίσεις για την υδατοπρομήθεια (Άρθρα 22 έως 29), τα αποχετευτικά συστήματα (Άρθρα 30 έως 42), την διαχείριση των αποβλήτων (Άρθρα 43 έως 45), οικονομικά και δημοσιονομικά θέματα (Άρθρα 46 έως 61), πρόνοιες που αφορούν σε συμβάσεις, περιουσιακά και άλλα συναφή θέματα (Άρθρα 62 έως 74), θέματα προσωπικού (Άρθρα 75 έως 82) και ποικίλες διατάξεις (Άρθρα 83 έως 103).
Οι πέντε Επαρχιακοί Οργανισμοί Αυτοδιοίκησης θα αποτελούν νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου και η έδρα τους θα βρίσκεται στον ομώνυμο δήμο της οικείας επαρχίας και απαρτίζονται από δεκαεξαμελή Συμβούλια, με τον Πρόεδρο του Συμβουλίου να εκλέγεται με καθολική ψηφοφορία της οικείας εκλογικής περιφέρειας κατ’ αναλογίαν των διατάξεων του περί Δήμων Νόμου για την εκλογή δημάρχου. Το Συμβούλιο συνεδριάζει μια φορά κάθε μήνα και εκτάκτως, όποτε αυτό κριθεί αναγκαίο, σε δημόσιες συνεδρίες, ενώ σε εξαιρετικές μόνο περιπτώσεις μπορεί να συνέρχεται κεκλεισμένων των θυρών. Οι αρμοδιότητες του Προέδρου του Συμβουλίου καθορίζονται στο Άρθρο 12 του Νόμου και περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, την εκπροσώπηση του Συμβουλίου σε όλες τις επίσημες του σχέσεις, την κατεύθυνση των δράσεων του Συμβουλίου για την υλοποίηση των σχεδίων και προγραμμάτων του, την ετοιμασία της ημερήσιας διάταξης και την σύγκληση των συνεδριών του καιτην εκτέλεση των αποφάσεων του Συμβουλίου μέσω του Γενικού Διευθυντή του Οργανισμού.
Τα μέλη κάθε Συμβουλίου μετέχουν στις συνεδρίες, εκτελούν με επιμέλεια τα καθήκοντά τους, εκφράζουν ελεύθερα τη γνώμη τους, ψηφίζουν κατά συνείδηση και τηρούν τις αρχές της νομιμότητας και της χρηστής διοίκησης, σέβονται και διασφαλίζουν τα δικαιώματα όλων των κατοίκων της οικείας περιοχής, χωρίς διακρίσεις, δηλώνουν κάθε προσωπικό ή οικογενειακό συμφέρον που έχει σχέση με θέματα του Συμβουλίου και απέχουν από συνεδρία κατά την οποία συζητείται ή λαμβάνεται απόφαση, εάν οι ίδιοι ή συγγενείς τους μέχρι τετάρτου βαθμού, εξ αίματος ή εξ αγχιστείας, ή πρόσωπα με τα οποία έχουν ιδιάζουσα σχέση ή οξεία έχθρα, έχουν υλικό ή ηθικό συμφέρον. Οι σχέσεις των Συμβουλίων και των τοπικών αρχών της οικείας περιοχής είναι σχέσεις συνεργασίας και δεν υφίστανται σχέσεις ιεραρχίας και ελέγχου.
Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι αναφορές στο Νόμο για την συμμετοχή των πολιτών σε θέματα της αρμοδιότητας των Επαρχιακών Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, με την ενθάρρυνση και προαγωγή της συμμετοχής τους στις υποθέσεις της οικείας περιοχής και στην έρευνα, εντοπισμό, καταγραφή και επίλυση προβλημάτων της εν λόγω περιοχής. Οι βασικές αρχές που τα Επαρχιακά Συμβούλια των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης οφείλουν δια νόμου να ακολουθούν σε σχέση με τους πολίτες, είναι η συμμετοχικότητα, η ενημέρωση για τα προβλήματα, τις ενέργειες και τις σχετικές αποφάσεις που λαμβάνονται προς επίλυσή τους, η διαβούλευση, η προσβασιμότητα στις παρεχόμενες υπηρεσίες, η διαφάνεια της δράσης του Συμβουλίου και η ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής. Τα πιο πάνω καθίστανται απτά μέσω των δημόσιων συνεδριάσεων του Συμβουλίου του Επαρχιακού Οργανισμού Τοπικής Αυτοδιοίκησης, της δημοσιοποίησης των πρακτικών, το δικαίωμα υποβολής υπομνημάτων από τους πολίτες, την λειτουργία γραφείου εξυπηρέτησης πολιτών, την ετοιμασία ετήσιων εκθέσεων και την πλήρη διασφάλιση της εφαρμογής των αρχών της χρηστής διοίκησης και του διοικητικού δικαίου.
Το πλαίσιο άσκησης των αρμοδιοτήτων των Επαρχιακών Οργανισμών Αυτοδιοίκησης εμπερικλείεται γύρω από την κυβερνητική και ευρωπαϊκή πολιτική που σχετίζεται με τις αρμοδιότητες και εξουσίες του, τους διαθέσιμους πόρους και την ανάγκη για αποτελεσματική και ορθολογική χρήση τους, καθώς και την ισόρροπη κατανομή τους, την παροχή ικανοποιητικών και ποιοτικών υπηρεσιών, την εφαρμογή των αρχών της νομιμότητας, της χρηστής διοίκησης και της διαφάνειας και την ανάγκη ενδυνάμωσης της συνεργασίας με τους κατοίκους, με άλλους Επαρχιακούς Οργανισμούς Αυτοδιοίκησης, δημόσιες αρχές και Οργανισμούς. Οι Επαρχιακοί Οργανισμοί Αυτοδιοίκησης έχουν την ευθύνη στην περιοχή τους για ζητήματα περιβαλλοντικού σχεδιασμού και περιβαλλοντικής διαχείρισης, τον πολεοδομικό έλεγχο και την επιβολή πολεοδομικού ελέγχου, την εφαρμογή των διατάξεων του περί Ρυθμίσεως Οδών και Οικοδομών Νόμου και των σχετικών Κανονισμών, την κατασκευή, συντήρηση και λειτουργία συστημάτων ύδρευσης, την κατασκευή, συντήρηση και λειτουργία συστημάτων αποχέτευσης για υγρά λύματα και όμβρια ύδατα (Μέρος VIΙ του Νόμου), την κατασκευή, συντήρηση και λειτουργία εγκαταστάσεων διαχείρισης αποβλήτων (Μέρος VIΙΙ του Νόμου) και την υδατοπρομήθεια (Μέρος VI του Νόμου).
Ο Νόμος προβλέπει ρητά τις διαδικασίες συνομολόγησης και υλοποίησης του προϋπολογισμού των Επαρχιακών Οργανισμών Αυτοδιοίκησης και της ύπαρξης σαφών διαδικασιών εσωτερικού ελέγχου, ενώ περιλαμβάνει ποικίλες διατάξεις που αφορούν στην μεταφορά των αρμοδιοτήτων, για παράδειγμα, των Συμβουλίων Υδατοπρομήθειας, το δικαίωμα επιβολής τελών για τις υπηρεσίες που προσφέρονται κ.ο.κ. Ο Νόμος για την ίδρυση και λειτουργία των Επαρχιακών Οργανισμών Αυτοδιοίκησης παρέχει το πλήρες πλαίσιο για την εύρυθμη λειτουργία, διαχείριση των πόρων και το εύρος των αρμοδιοτήτων των Οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης και η εφαρμογή του στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές του 2024 θα αποτελέσει ένα ιστορικό ορόσημο στην διαδικασία μεταρρύθμισης της τοπικής αυτοδιοίκησης.
