Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης εξέδωσε πρόσφατα την γνωμοδότησή του σχετικά με την κλιματική αλλαγή κατόπιν σχετικού αιτήματος που υπεβλήθη από την Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών στη βάση του Ψηφίσματος 77/276 της 29ης Μαρτίου 2023, σύμφωνα με το οποίο το Δικαστήριο καλείτο να γνωματεύσει σε σχέση με τις υποχρεώσεις των Κρατών βάσει του Διεθνούς Δικαίου που διασφαλίζουν την προστασία του κλιματικού συστήματος από ανθρωπογενείς εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και για τις νομικές συνέπειες αυτών των υποχρεώσεων για Κράτη, όπου με τις πράξεις και τις παραλείψεις τους, έχουν προκαλέσει σημαντική βλάβη στο κλιματικό σύστημα.
Η γνωμάτευση του Διεθνούς Δικαστηρίου αποτελεί ορόσημο στον τομέα, παραμένει, όμως, ένα νομικό κείμενο που περιλαμβάνει αοριστίες, γενικότητες, σιωπές και χαμένες ευκαιρίες και το οποίο δεν αλλάζει ριζικά το τοπίο. Τα θετικά σημεία εντοπίζονται στην ομοφωνία που διέπει την απόφαση – σπάνια στη διεθνή δικαιοσύνη και στο γεγονός ότι δίνει ένα σαφές μήνυμα ότι ο στόχος πλέον είναι ο περιορισμός της αύξησης της θερμοκρασίας στον 1,5°C. Επιπλέον, το Δικαστήριο απέρριψε τις πιο υπερβολικές θέσεις μεγάλων ρυπαντών που ήθελαν να ερμηνεύσουν τη Συμφωνία των Παρισιών για την κλιματική αλλαγή ως «λευκή επιταγή» για να συνεχίσουν τις εκπομπές.
Όμως, πέραν των αναμενομένων, η ευκαιρία που χάθηκε δημιουργεί μια μεγάλη απογοήτευση για τον Παγκόσμιο Νότο. Η ίδια η πρωτοβουλία για τη γνωμοδότηση ξεκίνησε από μικρά νησιωτικά κράτη όπως το Βανουάτου, που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της κλιματικής καταστροφής, ζητώντας από το Δικαστήριο να μιλήσει ξεκάθαρα για τις ευθύνες των μεγάλων ρυπαντών, να αναγνωρίσει την ανισότητα στην ιστορική συμβολή και να δώσει κάποια νομικά ερείσματα στις πιο ευάλωτες κοινωνίες. Η γνωμοδότηση ούτε κατονομάζει, ούτε κατηγοριοποιεί κράτη. Δεν δίνει απαντήσεις για το πώς προστατεύονται οι «κλιματικοί πρόσφυγες». Δεν ξεκαθαρίζει αν τα θαλάσσια σύνορα μένουν σταθερά όταν χάνεται έδαφος λόγω της ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Και δεν εξηγεί τι σημαίνει «κρατικότητα» όταν ένα κράτος απειλείται με φυσική εξαφάνιση.
Οι επισημάνσεις του Δικαστηρίου είναι, φυσικά, ορθές, κοινότυπες, όμως. Η κλιματική αλλαγή είναι σοβαρή, απαιτείται συνεργασία και τα κράτη πρέπει να λάβουν μέτρα. Λείπουν συγκεκριμένα κριτήρια: τι σημαίνει ‘επαρκή μέτρα’; Ποιες είναι οι υποχρεώσεις των κρατών σε ποσοτικούς όρους; Πώς αξιολογείται η συμμόρφωση με τους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου; Σε αντίθεση με τοποθετήσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων όπου έθεσε υποχρέωση στα κράτη να έχουν ξεκάθαρο περιβαλλοντικό προϋπολογισμό με συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα μείωσης εκπομπών και εθνικών δικαστηρίων όπως της Ολλανδίας στην υπόθεση Urgenda που ανάγκασε την κυβέρνηση να υιοθετήσει δεσμευτικούς στόχους μείωσης, το Διεθνές Δικαστήριο απέφυγε τέτοιες τολμηρές τοποθετήσεις.
Οι προσδοκίες παραμένουν χαμηλές και οι ελλείψεις σε επίπεδο νομικών υποχρεώσεων πολλές. Οι αλλαγές επέρχονται βραδέως σε παγκόσμιο επίπεδο και η γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, αν και κινείται προς την σωστή κατεύθυνση, με χρήσιμα σημεία και στοιχεία, απέχει από την συνολική αντίληψη του προβλήματος. Αν θέλουμε πραγματικά να μιλάμε για δικαιοσύνη στο κλίμα, δεν αρκεί να πανηγυρίζουμε για συμβολικές κινήσεις. Χρειάζονται ξεκάθαροι κανόνες, ποσοτικοποιημένες δεσμεύσεις και, κυρίως, η πολιτική βούληση να εφαρμοστούν. Μέχρι τότε, κάθε ‘ιστορική νίκη’ που ανακοινώνεται με τυμπανοκρουσίες δεν είναι παρά άλλη μια υπενθύμιση του πόσο λίγο έχουμε τολμήσει μπροστά στην κλιματική αλλαγή.
