Κυκλοφόρησε πριν λίγες μέρες, για πρώτη φορά σε ελληνική μετάφραση, το εμβληματικό The Concept of Law του H.L.A. Hart, με τίτλο Η Έννοια του Δικαίου από τις εκδόσεις Αρσενίδη. Η ελληνική έκδοση ίσως του πιο σημαντικού έργου νομικής φιλοσοφίας που γράφτηκε τον 20ο αιώνα, έστω και σχεδόν 60 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση του βιβλίου, είναι εκ των πραγμάτων εξαιρετικής σημασίας για το νομικό κόσμο.
Ο Hart, Καθηγητής φιλοσοφίας του δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, θεωρείται συχνά μαζί με τον Hans Kelsen, ως ο σημαντικότερος φιλόσοφος του δικαίου του 20ου αιώνα (χωρίς να υπολογίζονται πολιτικοί ή ηθικοί φιλόσοφοι με σημαντική επίδραση και στο πεδίο της φιλοσοφίας του δικαίου, όπως ο John Rawls). Δεν είναι τυχαίο ότι οι δύο νεότεροι φιλόσοφοι του δικαίου με τη μεγαλύτερη επιρροή κατά τον 20ο αιώνα, είναι δύο μαθητές του Hart: ο Joseph Raz και ο Roland Dworkin. Ο δεύτερος εκ των οποίων μάλιστα είχε αρχικά γίνει διάσημος για την κριτική του απέναντι στον Hart και στο The Concept of Law, ενώ ο πρώτος επιμελήθηκε τη δεύτερη μεταθανάτια έκδοση του The Concept of Law το 1994.
Το The Concept of Law δημοσιεύθηκε το 1961 και ήταν βασισμένο στις διαλέξεις του Hart και αποτελεί έκτοτε σταθμό στη συζήτηση για το δίκαιο και στην κατανόηση του σύγχρονου θετικισμού. Περιλάμβανε μια ενδελεχή κριτική της θεωρίας του Johh Austin σύμφωνα με την οποία το δίκαιο είναι η εντολή του κυρίαρχου υποστηριζόμενη από απειλές για ύπαρξη τιμωρίας, ενώ εισήγαγε τη ρηξικέλευθη διάκριση μεταξύ πρωτογενών και δευτερογενών νομικών κανόνων. O Hart καθόρισε το δίκαιο ως τη συνένωση των πρωτογενών και των δευτερογενών κανόνων δικαίου. Πρωτογενείς είναι εκείνοι οι κανόνες που επιβάλλουν υποχρεώσεις, είτε θετικής, είτε αρνητικής μορφής. Μια έννομη τάξη όμως, η οποία θα αποτελείται μόνο από πρωτογενείς κανόνες θα ήταν ιδιαίτερα προβληματική. Τα κυριότερα προβλήματα που θα αντιμετώπιζε μια παρόμοια έννομη τάξη θα ήταν: α) αβεβαιότητα: θα υπήρχε αδυναμία καθορισμού των πρωτογενών κανόνων οι οποίοι βρίσκονται νόμιμα σε ισχύ, σε αντίθεση με εκείνους τους πρωτογενείς κανόνες δικαίου οι οποίοι έχουν καταργηθεί ή τροποποιηθεί ή θεσπίστηκαν εξ αρχής χωρίς εξουσία ή θεσπίστηκαν κατά παράβαση υπέρτερων κανόνων δικαίου, β) στατικότητα: θα υπήρχε αδυναμία μεταβολής του περιεχομένου των κανόνων δικαίου, ώστε να προσαρμόζονται με τις κοινωνικές αλλαγές, γ) αναποτελεσματικότητα: θα υπήρχε αδυναμία εξειδίκευσης του ιδιαίτερου περιεχομένου τους από ένα όργανο που να είναι επιφορτισμένο με την ερμηνεία τους και αδυναμία καθορισμού του κανόνα δικαίου που ισχύει σε κάθε συγκεκριμένη περίπτωση.
Τα προβλήματα αυτά αντιμετωπίζονται, σύμφωνα με τον Hart, μέσα από την ύπαρξη δευτερογενών κανόνων δικαίου. Ο κανόνας αναγνώρισης θεραπεύει την αβεβαιότητα των πρωτογενών κανόνων δικαίου, οι κανόνες μεταβολής θεραπεύουν τη στατικότητα των πρωτογενών κανόνων δικαίου, ενώ οι δικαστικοί κανόνες θεραπεύουν την αναποτελεσματικότητα των πρωτογενών κανόνων δικαίου. Ιδιαίτερη θέση στην έννομη τάξη έχει ο κανόνας αναγνώρισης, ο οποίος καθορίζει τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία αναγνωρίζεται η εγκυρότητα των κανόνων δικαίου. Σε μια έννομη τάξη μπορεί να υπάρχει ταυτόχρονα μεγάλος αριθμός αναγνωριστικών κανόνων. Παραταύτα, σε κάθε έννομη τάξη υπάρχει ένας υπέρτατος κανόνας αναγνώρισης, ένα υπέρτατο κριτήριο το οποίο καθορίζει τη νομιμότητα των κανόνων δικαίου. Θεμελιώδης είναι εξάλλου η, εν μέρει εμπνευσμένη από τον Max Weber, διάκριση που εισάγει ο Hart μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής οπτικής του δικαίου και των κανόνων του, καθώς και η εισαγωγή όρων ανοικτού κειμένου μέσα από την προσπάθεια εφαρμογής ιδεών του J.L. Austin και του Ludwig Wittgenstein.
Η νομική επιστήμη εδώ και σχεδόν 60 χρόνια συζητά το έργο του Hart, τον διάλογο του με τον Dworkin, τον διάλογο του με τον Patrick Devlin για την ποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας, τον διάλογό του με τον Lon L. Fuller για τις σχέσεις δικαίου και ηθικής, το έργο του για την αιτιότητα στο δίκαιο με τον Tony Honoré και φυσικά το The Concept of Law. Το 2004 κυκλοφόρησε από το OUP και μια ενδιαφέρουσα βιογραφία του, με τίτλο A Life of H.L.A. Hart: The Nightmare and the Noble Dream, από τη Nicola Lacey, η οποία έφερε στο φως αποκαλυπτικά, άγνωστα, στοιχεία για την ζωή και τις εσωτερικές αγωνίες μιας πολυσύνθετης προσωπικότητας. Σε αντίθεση με τον αγγλόφωνο κόσμο όμως, στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία ο Hart και ο αναλυτικός θετικισμός του παραμένει μέχρι και σήμερα λιγότερο γνωστός, αν και υπάρχουν και εξαιρέσεις, όπως το εξαιρετικό σύγγραμμα Η Ηθική Αδιαφορία του Νόμου (Πόλις, 2006) του Ανδρέα Τάκη, ο οποίος βέβαια είναι κατά βάση κριτικός απέναντι στον θετικισμό.
Πρωτοδιάβασα το The Concept of Law στη δεύτερη έκδοση του 1994, που κυκλοφόρησε μετά θάνατον σε επιμέλεια του Raz και περιλάμβανε και την περίφημη απάντηση στην κριτική του Dworkin. Έκτοτε κυκλοφόρησε και τρίτη έκδοση το 2012, πάντα από τον φημισμένο Clarendon Press της Οξφόρδης. Το The Concept of Law είναι από τα βιβλία που μετέβαλαν τον τρόπο που βλέπω τον κόσμο και τη νομική επιστήμη. Όσοι δεν έχουν την άνεση στην ανάγνωση νομικών βιβλίων στην αγγλική γλώσσα, έχουν πλέον επιλογή.
