Η δημιουργία του Γραφείου του Διαμεσολαβητή του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών προς την Επιτροπή Κυρώσεων κατά του ISIL και της Αλ Κάιντα το 2010, ως απάντηση στην κριτική ότι οι κυρώσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας στερούνταν θεμελιωδών εγγυήσεων δικαιοσύνης και διαφάνειας, αποτέλεσε μια από τις πλέον επαναστατικές θεσμικές καινοτομίες στον χώρο της διεθνούς διακυβέρνησης. Φέτος, συμπληρώνονται δεκαπέντε χρόνια από την λειτουργία του και οριοθετείται ένα σταυροδρόμι για τις διεθνείς κυρώσεις.
Από την πρώτη Διαμεσολαβήτρια, Καναδή Δικαστή KimberlyProst μέχρι σήμερα, έχουν τεθεί τα θεμέλια για έναν θεσμό που εισήγαγε στοιχεία ανεξαρτησίας, αμεροληψίας και λογοδοσίας σε ένα πεδίο ιδιαίτερα ευαίσθητο, όπως αυτό της επιβολής στοχευμένων κυρώσεων σε άτομα και οργανισμούς που συνδέονται με την τρομοκρατία. Παρά την επιτυχία του θεσμού, το μέλλον του Γραφείου παραμένει αβέβαιο. Από τον Οκτώβριο 2025 η θέση του Διαμεσολαβητή θα μείνει και πάλι κενή, μετά την πρόωρη παραίτηση του τρίτου Διαμεσολαβητή που αποχωρεί πριν την ολοκλήρωση της θητείας του, Richard Malanjum, λόγω της απουσίας σταθερότητας και θεσμικής υποστήριξης που απειλεί να υπονομεύσει έναν από τους λίγους μηχανισμούς που προσδίδουν νομιμοποίηση στο σύστημα κυρώσεων του ΟΗΕ.
Στο μεταξύ, το τοπίο των διεθνών κυρώσεων έχει αλλάξει ριζικά. Ενώ στο παρελθόν το Συμβούλιο Ασφαλείας διατηρούσε την κεντρική αρμοδιότητα, σήμερα παρατηρούμε έναν πολυκερματισμένο «ανταγωνιστικό χώρο» κυρώσεων, με τις ΗΠΑ, την ΕΕ και το Ηνωμένο Βασίλειο να επιβάλλουν μονομερείς μέτρα σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα. Για παράδειγμα, μόνο το 2024 οι ΗΠΑ προσέθεσαν πάνω από 3.000 νέες καταχωρίσεις στη λίστα του Υπουργείου Οικονομικών τους, τη στιγμή που οι κυρώσεις του ΟΗΕ καλύπτουν λιγότερα από 900 άτομα και οντότητες παγκοσμίως. Αυτό συνδέεται, ευρύτερα, με το ίδιο το μέλλον της αντίληψής μας για το διεθνές σύστημα.
Μέσα σε αυτό το ανταγωνιστικό περιβάλλον, η σχετική υπεροχή του ΟΗΕ έγκειται στη νομιμοποίησή του. Οι κυρώσεις που επιβάλλονται συλλογικά από το Συμβούλιο Ασφαλείας φέρουν βαρύτητα διαφορετική από τις μονομερείς, οι οποίες συχνά θεωρούνται πολιτικοποιημένες ή εργαλείο γεωπολιτικής πίεσης. Είναι γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο που το έργο του Διαμεσολαβητή γίνεται καθοριστικό, ενισχύοντας τον κατάλογο κυρώσεων, δίνοντας φωνή στους καταχωρισμένους μέσω διαλόγου και προσδίδοντας διαφάνεια στη χρήση εμπιστευτικών πληροφοριών.
Από την έναρξή του, ο θεσμός έχει οδηγήσει στη διαγραφή περισσότερων από 70 ατόμων και οργανισμών από τη λίστα, χωρίς ποτέ να απορριφθεί σύσταση του Διαμεσολαβητή από την Επιτροπή Κυρώσεων. Αυτό αποδεικνύει τόσο την προσεκτική τεκμηρίωση της διαδικασίας όσο και την αναγνώριση της θεσμικής του βαρύτητας.
Ωστόσο, οι δομικές αδυναμίες παραμένουν. Ο θεσμός περιορίζεται μόνο στο καθεστώς κυρώσεων κατά του ISIL και της Αλ Κάιντα, ενώ οι υπόλοιπες 13 κυρωτικές επιτροπές λειτουργούν με ασθενέστερους μηχανισμούς ελέγχου. Επιπλέον, οι όροι απασχόλησης των Διαμεσολαβητών είναι επισφαλείς, χωρίς θεσμικές εγγυήσεις ανάλογες με το μέγεθος και την ευαισθησία της αποστολής τους.
Δεκαπέντε χρόνια μετά, το Γραφείο Διαμεσολαβητή παραμένει μία από τις σπάνιες επιτυχίες του ΟΗΕ στην ισορροπία μεταξύ ασφάλειας και δικαιωμάτων. Η ακρίβεια ενισχύει την αποτελεσματικότητα, ο διάλογος καλλιεργεί τη συμμόρφωση και η ανεξάρτητη αξιολόγηση ενδυναμώνει την εμπιστοσύνη. Το ερώτημα δεν είναι αν το μοντέλο λειτουργεί, αλλά αν τα κράτη μέλη έχουν τη βούληση να το επεκτείνουν και να το θωρακίσουν. Γιατί χωρίς αυτό, ο ΟΗΕ κινδυνεύει να χάσει το μοναδικό του πλεονέκτημα: τη νομιμοποίηση ως φορέας συλλογικής ασφάλειας.
