Η επόμενη πρόκληση της δημοκρατίας στον Τόπο μας είναι, πέραν των ορθών επιλογών όσον αφορά στην πολιτική, η πολιτική παιδεία. Το παρόν αναλύει τον ρόλο της πολιτικής παιδείας, της πληροφόρησης, των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και της συλλογικής ευθύνης, προσφέροντας μια προοπτική για το «επόμενο βήμα» στη συζήτηση περί ορθών πολιτικών επιλογών και της σημασίας του να προσπαθούμε πάντοτε να αλλάζουμε προς το καλύτερο.
Η προβληματική γύρω από τις ορθές επιλογές και τη σημασία τους στις εκλογικές διαδικασίες δεν μπορεί να εξαντληθεί μόνο στη διαπίστωση της ευθύνης του πολίτη. Το ζήτημα αυτό αποτελεί την αφετηρία για μια ευρύτερη και ουσιαστικότερη συζήτηση που αφορά την πολιτική παιδεία, την ποιότητα της ενημέρωσης, την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης και, τελικά, την ίδια την λειτουργία της δημοκρατίας ως ζωντανού οργανισμού.
Η ψήφος, ως κορυφαία πράξη πολιτικής συμμετοχής, πρέπει να είναι αποτέλεσμα μιας πορείας που ξεκινά πολύ πριν από την ημέρα των εκλογών. Οι πολίτες δεν γεννιούνται «ώριμοι» εκλογείς, αλλά διαμορφώνονται μέσα από την παιδεία, την οικογένεια, το σχολείο, τα ΜΜΕ και την κοινωνική τους εμπειρία. Αν, λοιπόν, η πρώτη διάσταση του ζητήματος είναι η ευθύνη του πολίτη, η δεύτερη είναι η ευθύνη της κοινωνίας να καλλιεργήσει πολίτες ικανούς να ασκούν την ευθύνη αυτή.
Η πολιτική παιδεία δεν περιορίζεται στην τυπική γνώση του πολιτειακού συστήματος, των νόμων ή των θεσμών, ή και των κομματικών συσχετισμών. Αφορά στην κατανόηση του πώς λειτουργεί η κοινωνία, ποιοι είναι οι μηχανισμοί λήψης αποφάσεων, ποια είναι τα δικαιώματα αλλά και οι υποχρεώσεις του πολίτη. Ακόμη περισσότερο, η πολιτική παιδεία καλλιεργεί αξίες, όπως τον σεβασμό στη διαφορετικότητα, το αίσθημα κοινωνικής δικαιοσύνης, τη συνείδηση ότι η προσωπική ψήφος είναι εργαλείο συλλογικής αλλαγής. Η πολιτική παιδεία αποτελεί, με άλλα λόγια, το θεμέλιο της δημοκρατίας. Χωρίς ουσιαστική πολιτική παιδεία, ο πολίτης γίνεται εύκολο θύμα της προπαγάνδας, της δημαγωγίας και της επιφανειακής πληροφόρησης. Η ενίσχυση της εκπαίδευσης με μαθήματα πολιτικής αγωγής, οι συζητήσεις γύρω από σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα και η πρακτική συμμετοχή των νέων σε δομές μαθητικής ή φοιτητικής εκπροσώπησης μπορούν να λειτουργήσουν ως εφαλτήριο για πιο ώριμες μελλοντικές εκλογικές αποφάσεις.
Η παιδεία, φυσικά, από μόνη της δεν συμπληρώνει την ορθή εικόνα – απαιτείται και χρειάζεται αξιόπιστη πληροφόρηση. Στον σημερινό κόσμο της υπερπληροφόρησης, η αλήθεια συχνά χάνεται ανάμεσα σε εντυπωσιακούς τίτλους, fake news και χειραγωγημένες ειδήσεις. Η πολιτική επιλογή μετατρέπεται εύκολα σε προϊόν επικοινωνιακής διαχείρισης, με τους πολίτες να καλούνται να αποφασίσουν όχι με βάση προγράμματα και επιχειρήματα, αλλά με βάση εικόνες, συνθήματα και συναισθηματικούς «εκβιασμούς».
Η υπεύθυνη δημοσιογραφία, η ανεξαρτησία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και η προώθηση ερευνητικής δημοσιογραφίας αποτελούν κρίσιμες παραμέτρους για μια υγιή εκλογική διαδικασία. Παράλληλα, η ανάπτυξη δεξιοτήτων ψηφιακού γραμματισμού στους πολίτες μπορεί να τους θωρακίσει απέναντι στις σύγχρονες μορφές παραπληροφόρησης. Η δυνατότητα να αναγνωρίζουμε πηγές, να ελέγχουμε δεδομένα και να διασταυρώνουμε πληροφορίες είναι σήμερα εξίσου σημαντική με την κατανόηση του εκλογικού μας δικαιώματος.
Ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα των τελευταίων εκλογικών διαδικασιών είναι η αυξανόμενη αποχή. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στις Βουλευτικές Εκλογές του 2016 η αποχή ήταν 33.26% (180,644 ψήφοι από σύνολο εκλογικού σώματος 543,186), το 2021 34.28% (191,228 ψήφοι από σύνολο εκλογικού σώματος 557,836), ενώ στις Προεδρικές Εκλογές του 2018 (πρώτος γύρος) η αποχή ήταν 28.12% (154,927 ψήφοι από σύνολο εκλογικού σώματος 550,876) και στις Προεδρικές Εκλογές του 2023 (πρώτος γύρος) 27.96% (156,952 ψήφοι από σύνολο εκλογικού σώματος 561,273). Σε επίπεδο τοπικής αυτοδιοίκησης, η αποχή αγγίζει το 50%.
Η αποχή παρουσιάζεται συχνά ως ένδειξη απογοήτευσης ή αντίδρασης απέναντι στο πολιτικό σύστημα. Ωστόσο, στην πράξη, λειτουργεί ως έμμεση ενίσχυση του υπάρχοντος κατεστημένου. Οι αποφάσεις δεν αναστέλλονται λόγω αποχής. Ούτε τα κόμματα ‘χάνουν’ πραγματικά τα ποσοστά τους (αν και χάνουν τον πραγματικό αριθμό ψηφοφόρων τους). απλώς, οι αποφάσεις λαμβάνονται από άλλους – εκείνους που συμμετέχουν στις εκλογές. Έτσι, η απουσία του πολίτη από την κάλπη ισοδυναμεί με παραίτηση από τη συμμετοχή στο ίδιο του το μέλλον. Με αυτό το σκεπτικό, η αποχή αναλύεται ως παθολογία του συστήματος. Η ενίσχυση της συμμετοχής προϋποθέτει όχι μόνο καλύτερη πληροφόρηση και παιδεία, αλλά και ανανέωση των ίδιων των θεσμών. Οι πολίτες χρειάζονται να αισθανθούν ότι η ψήφος τους έχει πραγματικό βάρος, ότι οι αντιπρόσωποί τους λογοδοτούν, ότι οι θεσμοί είναι διαφανείς και λειτουργούν δίκαια και με δικαιοσύνη.
Η συζήτηση για την ορθή εκλογική επιλογή δεν μπορεί να παραμένει μόνο σε ατομικό επίπεδο. Η δημοκρατία είναι ένα συλλογικό εγχείρημα. Αυτό σημαίνει ότι η ευθύνη για την ποιότητα των εκλογικών αποτελεσμάτων δεν ανήκει μόνο στον κάθε πολίτη ξεχωριστά, αλλά και στην κοινωνία ως σύνολο. Τα κόμματα, οι υποψήφιοι, τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και οι θεσμοί της κοινωνίας των πολιτών έχουν ρόλο να παίξουν. Η δημιουργία διαλόγου, η ενθάρρυνση του εθελοντισμού, η καλλιέργεια κουλτούρας διαφάνειας και συνεργασίας είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για να αναβαθμιστεί το επίπεδο των πολιτικών επιλογών.
Κάθε εκλογή δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά μέρος μιας ιστορικής συνέχειας. Οι επιλογές μας σήμερα καθορίζουν όχι μόνο την πενταετία που ακολουθεί, αλλά και τις βάσεις πάνω στις οποίες θα χτιστούν οι επόμενες. Η διαχείριση της οικονομίας, η προστασία του περιβάλλοντος, οι πολιτικές για την παιδεία και την υγεία, οι κοινωνικές πολιτικές – όλα αυτά έχουν συνέπειες που υπερβαίνουν τον πολιτικό κύκλο. Με αυτόν τον τρόπο, η ατομική ευθύνη μετατρέπεται σε ιστορική. Η συνειδητοποίηση ότι η ψήφος μας έχει διαγενεακές επιπτώσεις μπορεί να λειτουργήσει ως κίνητρο για πιο υπεύθυνες επιλογές. Η δημοκρατία δεν ανήκει μόνο στους πολίτες του παρόντος, αλλά και σε αυτούς που θα ακολουθήσουν.
Τελικά, η πρόκληση δεν είναι μόνο να αποφεύγουμε τις λάθος επιλογές, αλλά να καλλιεργούμε το έδαφος για σωστές, δημιουργικές και ελπιδοφόρες επιλογές. Οι κοινωνίες που ζουν εγκλωβισμένες στον φόβο, στην αντίδραση και στη μιζέρια παράγουν πολιτική στασιμότητα. Αντίθετα, οι κοινωνίες που αναζητούν όραμα, που ενθαρρύνουν τη συμμετοχή, που τιμούν την αξιοκρατία και τη γνώση, είναι αυτές που καταφέρνουν να κάνουν βήματα προόδου. Η ‘ορθή’ επιλογή, λοιπόν, δεν είναι μια στιγμιαία πράξη αλλά αποτέλεσμα μιας μακράς διαδικασίας καλλιέργειας, ενημέρωσης και κοινωνικής συμμετοχής. Αν η πρώτη πράξη της συζήτησης ήταν η ανάδειξη της ατομικής ευθύνης του πολίτη, η δεύτερη – και εξίσου σημαντική – πράξη είναι η ανάληψη της συλλογικής ευθύνης για να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις που θα καταστήσουν την ορθή επιλογή εφικτή για όσο το δυνατόν περισσότερους.
Η δημοκρατία, εν τέλει, δεν είναι ένα δεδομένο• είναι ένα διαρκές στοίχημα. Οι εκλογικές διαδικασίες αποτελούν κορυφαίες στιγμές αυτού του στοιχήματος, αλλά η προετοιμασία γι’ αυτές είναι καθημερινή. Απαιτείται πολιτική παιδεία, υπεύθυνη πληροφόρηση, θεσμική ανανέωση και ενεργή συμμετοχή. Μόνο έτσι οι ορθές επιλογές μπορούν να πάψουν να είναι η εξαίρεση και να γίνουν ο κανόνας. Η επόμενη μεγάλη πρόκληση δεν είναι να κατανοήσουμε ότι οι επιλογές μας έχουν σημασία, αφού αυτό ήδη το γνωρίζουμε ή οφείλουμε να το γνωρίζουμε. Η πρόκληση είναι να δημιουργήσουμε τις συνθήκες ώστε οι κοινωνίες μας να παράγουν πολίτες ικανούς να κάνουν επιλογές που θα υπηρετούν όχι μόνο το σήμερα, αλλά και το αύριο και να οραματίζονται την πραγματική αλλαγή.
