Η Παγκόσμια Ημέρα Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 10 Δεκεμβρίου σε ανάμνηση της υπογραφής της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ στις 10 Δεκεμβρίου 1948. Τον τελευταίο ένα χρόνο,73 χρόνια μετά την Οικουμενική Διακήρυξη, η πλήρης ενσωμάτωση του Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΔΑΔ) στη καθημερινότητα μας επικυρώνεται εμφαντικά αφού κατά τις συζητήσεις για τη λήψη μέτρων κατά της πανδημίας αρκετοί στράφηκαν προς το ΔΑΔ για να αντλήσουν τα επιχειρήματα τους.[1]Ομολογουμένως, ιστορικά το ΔΑΔ λειτουργεί συχνά ως όχημα προοδευτικών αλλαγών. Πέραν όμως από τους διθυράμβους είναι σημαντικό να αναγνωρίζονται και τα όρια του.
Η ταύτιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με το απόλυτο καλό, μέσω της παρουσίασης τους ως τη μοναδική μονάδα μέτρησης της ανθρώπινης χειραφέτησης λειτουργεί συχνά ως μηχανισμός ιδεολογικής νομιμοποίησης της εκμετάλλευσης. Η τυπική ισότητα που υπόσχονται τα ανθρώπινα δικαιώματα (ως προϊόν της φιλελεύθερης αντίληψης του δικαίου) σε κοινωνίες γεμάτες εκμετάλλευση όπως τις δικές μας, είναι εκ προοιμίου καταδικασμένη να μην μετουσιώνεται ποτέ σε ουσιαστική ισότητα. Το δικαίωμα στη ζωή του Έλον Μασκ, του Τζεφ Μπέζος και κάθε δισεκατομμυριούχου που μπορεί να έχει πρόσβαση στα καλύτερα νοσοκομεία και στις πιο σύγχρονες ιατρικές μεθόδους του κόσμου δεν θα είναι ποτέ το ίδιο με του μέσου Αμερικανού ή Κύπριου όσα Συντάγματα και Διεθνείς Συνθήκες και να το προβλέπουν. Αυτή η διάψευση της τυπικής ισότητας γίνεται ολοκληρωτική όταν η συζήτηση επεκτείνεται στη σχέση του κέντρου/δύσης με τη περιφέρεια/τρίτο κόσμο. Ενδεικτικά, ενώ τα εμβόλια κατά του Covid-19 δαιμονοποιούνται από μερίδα πολιτών στη δύση, ακόμα αποτελούν τεράστιο προνόμιο στις λιγότερο οικονομικά ισχυρές χώρες αφού μέχρι και σήμερα μόλις 9% των πολιτών αυτών των χωρών έχει καταφέρει να εμβολιαστεί.[2]
Την ίδια ώρα η συζήτηση για την ισότητα στη πρόσβαση εμβολίων σε παγκόσμιο επίπεδο, στην οποία πρωτοστατεί ο ίδιος ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ),[3] αποδεικνύει πως μια πετυχημένη χειραφετική (έστω νομική) στρατηγική δεν μπορεί να επικεντρώνεται μόνο στο ΔΑΔ αλλά χρειάζεται να έχει ολιστική και πολυσχιδή προσέγγιση ενεργώντας εντός του συνόλου του φάσματος του δικαίου. Συγκεκριμένα, για να αντιμετωπιστεί η ανισότητα στην πρόσβαση στα εμβόλια η επιχειρηματολογία πρέπει να διευρύνεται σε τομείς όπως το δίκαιο διανοητικής ιδιοκτησίας που εμποδίζει την διάδοση της τεχνογνωσίας πίσω από τα εμβόλια προστατεύοντας την ως περιουσιακό δικαίωμα των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών. Πράγματι, δεν είναι λίγες οι χώρες και οι διεθνείς οργανισμοί που έχουν θέσει επιτακτικά το αίτημα άρσης των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας των φαρμακευτικών ολιγοπωλίων.[4]Μάλιστα ειδικοί επιρρίπτουν ευθύνες στους φαρμακευτικούς κολοσσούς και στα κράτη που τους στηρίζουν καθώς στο βωμό του κέρδους αναπαράγουν την εμβολιαστική ανισότητα μεταξύ πλούσιων και φτωχών κρατών που έχει ως αποτέλεσμα και την ανάπτυξη νέων μεταλλάξεων όπως της «Ο» στη Νότια Αφρική.[5]
Τέλος, το ίδιο το λεξιλόγιο του ΔΑΔ υποθάλπει τον διαχωρισμό των ατόμων από την κοινωνία κατασκευάζοντας επιχειρήματα που μόνο σκοπό έχουν την οριοθέτηση της ελευθερίας του ενός ατόμου από του άλλου. Με αυτό το τρόπο η συζήτηση συχνά καταλήγει να γίνεται με συγκρουσιακούς όρους, ούσα καταδικασμένη να διαιωνίζονται έως ότου υπάρξει -εξωγενής- πολιτική διαδικασία προτεραιοποίησης, καθώς σε αυτό το πλαίσιο το ίδιο το λεξιλόγιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων παράγει μόνο τα επιχειρήματα και όχι τις απαντήσεις. Άλλωστε, ο τρόπος εξέλιξης της συζήτησης για τα δικαιώματα των εμβολιασμένων και ανεμβολίαστων τον τελευταίο χρόνο είναι par excellence παράδειγμα του αδιεξόδου της νομικοποίησης -μέσω των ανθρωπίνων δικαιωμάτων- κατεξοχήν πολιτικών ζητημάτων.
Οι πραγματικές συνθήκες και οι ίδιοι οι υλικοί όροι που αναπαράγουν την κοινωνική ζωή διαψεύδουν συνεχώς την φιλελεύθερη υπόσχεση για ένα δίκαιο κόσμο μέσω της εγκαθίδρυσης τυπικών ατομικών δικαιωμάτων. Η κριτική του ΔΑΔ είναι απαραίτητη για να μετρήσουμε το που ήμασταν, που είμαστε και το που μπορεί να πάμε. Μόνο μέσα από την κριτική θεώρηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων μπορούμε να καταφέρουμε νααντιληφθούμε τα όρια τους αλλά και την ανάγκη να τα υπερβούμε, παλεύοντας για μια κοινωνία που θα πραγματώνει ουσιαστικά την υπόσχεση τους.
[1]Η αναφορά σε ανθρώπινα δικαιώματα εννοεί, κατά κύριο λόγο, τα ατομικά δικαιώματα που αποτελούν άλλωστε και τον πυρήνα της φιλελεύθερης αντίληψης του ΔΑΔ.
[2]https://data.undp.org/vaccine-equity/.
[3]https://www.who.int/news/item/14-09-2021-leaders-make-urgent-call-to-accelerate-vaccination-globally-and-in-africa.
[4]https://www.who.int/news-room/commentaries/detail/waive-covid-vaccine-patents-to-put-world-on-war-footing.
[5]https://www.cnbc.com/2021/11/30/covid-omicron-variant-linked-to-vaccine-inequality-experts-say.html.
