- Προλεγόμενα
Το Παλαιστινιακό βρέθηκε ξανά στο επίκεντρο των δυτικών ΜΜΕ μετά τις αποτρόπαιες δολοφονίες αμάχων από τη Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου και την εντατικοποίηση των αποτρόπαιων δολοφονιών αμάχων από το Ισραήλ στη Γάζα. Βέβαια δυστυχώς και πριν την επίθεση της Χαμάς δεν υπήρχε ειρήνη στην Παλαιστίνη, αφού δεν έχει περάσει ούτε ένας χρόνος χωρίς δολοφονίες αμάχων Παλαιστινίων από το κράτος του Ισραήλ. Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ, από την αρχή του 2023 μέχρι και τον Σεπτέμβριο είχαν δολοφονηθεί πάνω από 38 παιδιά μόνο στην κατεχόμενη Δυτική Όχθη.[1] Ενώ ακόμα εξελίσσεται αυτή η τελευταία θλιβερή κλιμάκωση του κύκλου αίματος αθώων ανθρώπων και της γενοκτονίας του παλαιστινιακού λαού, όπως προειδοποιούν με ανακοίνωση τους αξιωματούχοι του ΟΗΕ,[2] υπάρχει μια σύγχυση, που συντηρείται είτε ακούσια ή εκούσια, σχετικά με το τι ακριβώς λέει το Διεθνές Δίκαιο για την κατάσταση στην Παλαιστίνη.
Μία από τις πιο συχνές πηγές σύγχυσης είναι η λανθασμένη αντίληψη του ποιοι κλάδοι του διεθνούς δικαίου έχουν εφαρμογή στην παρούσα κατάσταση. Για παράδειγμα, όταν γίνεται λόγος για την αρχή της αναλογικότητας δεν διευκρινίζεται αν εννοείται η αναλογικότητα στα πλαίσια του διεθνούς δικαίου χρήσης βίας ή στα πλαίσια του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Το διεθνές δίκαιο χρήσης βίας (jus ad bellum) καθορίζει αν το Ισραήλ έχει ή όχι δικαίωμα στην αυτοάμυνα ενάντια στους Παλαιστινίους και είναι διαφορετικό από το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο, γνωστό και ως δίκαιο των ενόπλων συγκρούσεων (jus in bello) που, μεταξύ άλλων, παρέχει προστασία στους αμάχους και στα νοσοκομεία. Στη γνωστή αυτή διάκριση των κλάδων του διεθνούς δικαίου που σχετίζονται με τον πόλεμο, το μεν πρώτο πραγματεύεται το κατά πόσο είναι νόμιμο να ασκηθεί η βία εξαρχής (π.χ. να ξεκινήσει ένας πόλεμος), το δε δεύτερο απασχολεί κατά κόρον ο τρόπος διεξαγωγής του πολέμου, όπως για παράδειγμα ο περιορισμός των μέσων (π.χ. απαγόρευση χημικών όπλων), ή η προστασία συγκεκριμένων κατηγοριών ανθρώπων (π.χ. οι άμαχοι, το ιατρικό προσωπικό κλπ) στα πλαίσια της διαδικασίας στοχοποίησης. Παράλληλα, το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και συγκεκριμένα το σύνολο κανόνων του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου που ονομάζονται δίκαιο της κατοχής, παραμένει σχετικό και για τον καθορισμό των νομικών υποχρεώσεων του Ισραήλ ως «κατοχική δύναμη».
Ενόψει της δημόσιας ακρόασης του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης (International Court of Justice) στην νέα υπόθεση που αφορά τις «Έννομες Συνέπειες που απορρέουν από τις πολιτικές και τις πρακτικές του Ισραήλ στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη, συμπεριλαμβανομένης της Ανατολικής Ιερουσαλήμ» στις 19 Φεβρουαρίου 2024, είναι χρήσιμο να ανατρέξουμε στην προηγούμενη σχετική γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης και να ψηλαφίσουμε το τι διακυβεύεται στην υπό εξέταση νέα υπόθεση ενώπιον του Δικαστηρίου.
- Η Πρώτη Γνωμοδότηση και οι Προεκτάσεις της στο Σήμερα
Η πρώτη γνωμοδότηση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης υπό τον τίτλο «Οι έννομες συνέπειες από την κατασκευή του Τείχους στα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη» εκδόθηκε στις 9 Ιουλίου του 2004 και ήταν αποτέλεσμα του αιτήματος για γνωμοδότηση της Γενικής Συνέλευσηςτου ΟΗΕ που συμπεριλήφθηκε στο ψήφισμα ES-10/14 της 10ης έκτακτης ειδικής συνεδρίας της ΓΑ στις 8 Δεκεμβρίου 2003. Το ακριβές νομικό ερώτημα της Γενικής Συνέλευσης προς το Διεθνές Δικαστήριο, που υποβλήθηκε σύμφωνα με το άρθρο 96 (1) του Χάρτη του ΟΗΕ, ήταν το ακόλουθο:
«Ποιες είναι οι έννομες συνέπειες που απορρέουν από την κατασκευή του τείχους που κατασκευάζει το Ισραήλ, η κατοχική δύναμη, στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη, συμπεριλαμβανομένης της Ανατολικής Ιερουσαλήμ και γύρω από αυτήν, όπως περιγράφεται στην έκθεση του Γενικού Γραμματέα, λαμβάνοντας υπόψη τους κανόνες και τις αρχές του διεθνούς δικαίου, συμπεριλαμβανομένης της τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης του 1949, και τωνσχετικών ψηφισμάτων του Συμβουλίου Ασφαλείας και της Γενικής Συνέλευσης».
Το Διεθνές Δικαστήριο, αφού απέρριψε μια σειρά ενστάσεων από την πλευρά του Ισραήλ και τις χώρες που το στήριζαν, αποφάσισε ότι έχει αρμοδιότητα και είναι κατάλληλο να την ασκήσει στην παρούσα περίπτωση, προχωρώντας έτσι στην εξέταση των επιχειρημάτων επί του ουσιαστικού δικαίου.
Παρατίθενται εδώ επιγραμματικά τα κύρια σημεία της γνωμοδότησης. Πρώτον, το Δικαστήριο επιβεβαίωσε ότι η Δυτική Όχθη, συμπεριλαμβανομένης της Ανατολικής Ιερουσαλήμ, βρίσκονται υπό ισραηλινή κατοχή από το 1967, σύμφωνα με το εθιμικό διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο (παρά. 78). Στη συνέχεια, το Δικαστήριο σημείωσε πως από το 1977 το κράτος του Ισραήλ υιοθέτησε και υλοποιεί στην πράξη πολιτική εποικισμού στα κατεχόμενα παλαιστινιακά εδάφη κατά παράβαση του άρθρου 49(6) της τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης του 1949που προβλέπει ότι «η κατοχική δύναμη δεν απελαύνει ούτε μεταφέρει τμήματα του δικού της άμαχου πληθυσμού στο έδαφος που κατέχει». Μάλιστα, το Δικαστήριο σημειώνει πως το τείχος μήκους 713 χιλιομέτρων που κατασκευάζει το Ισραήλ γύρω από ολόκληρη τη Δυτική Όχθη εισέρχεται εντός των παλαιστινιακών εδαφών και δημιουργεί μια νέα ενδιάμεση ζώνη (την «Κλειστή Περιοχή»). Περίπου το 80% των ισραηλινών εποίκων κατοικεί σε αυτή την Κλειστή Περιοχή η οποία βρίσκεται εντός του κατεχόμενου εδάφους αλλά πέραν του τείχους (βλέπε χάρτη της OCHA). Έτσι το Διεθνές Δικαστήριο τονίζει πως η ανέγερση αυτού του τείχους εντός των παλαιστινιακών εδαφών παραβιάζει το άρθρο 53 της τέταρτης Σύμβασης της Γενεύης και τα άρθρα 46 και 52 των Κανονισμών της Χάγης του 1907 (ως μέρος του εθιμικού δικαίου) που προστατεύουν την περιουσία των αμάχων.
Μια από τις πιο σημαντικές πτυχές της γνωμοδότησης ήταν η ξεκάθαρη αναφορά στην παραβίαση του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση του παλαιστινιακού λαού, που είναι μάλιστα κανόνας αναγκαστικού δικαίου (jus cogens), καθώς το Δικαστήριο σημειώνει πως η ανέγερση του τείχους «παρεμποδίζει σοβαρά την άσκηση από τον παλαιστινιακό λαό του δικαιώματός του στην αυτοδιάθεση» (παρά. 122). Συνεχίζοντας το Δικαστήριο αποφαίνεται πως το κράτος του Ισραήλ έχει παραβιάσει μια σειρά από νομικές υποχρεώσεις που απορρέουν από το διεθνές δίκαιο ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Συγκεκριμένα, το Ισραήλ στερεί την ελευθερία διακίνησης τόσο εκτός όσο και εντός των κατεχόμενων εδαφών της Παλαιστίνης κατά παράβαση του άρθρου 12(1) του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα αλλά και τα δικαιώματα στην εργασία, στην υγεία, στην εκπαίδευση και σε επαρκές βιοτικό επίπεδο που κατοχυρώνονται από το Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Μορφωτικά Δικαιώματα και τη Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού.
Η γνωμοδότηση του Δικαστηρίου είναι ακόμα σήμερα επίκαιρη, όχι μόνο γιατί οι παραβιάσεις που διαπιστώνονται συνεχίζονται αλλά και λόγω του ότι παρόλο που μερικά πάγια επιχειρήματα του Ισραήλ απορρίφθηκαν από το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης δύο δεκαετίες πριν, αυτά συνεχίζουν να επαναλαμβάνονται ως μάντρα από το Ισραήλ και τους συμμάχους τους, που μέσωτης ισχύος τους καταφέρνουν να τα εμπεδώσουν στην κοινή γνώμη ως αυτονόητη πραγματικότητα. Ένα τέτοιο μάντρα που ακούμε από όλους σχεδόν του αρχηγούς κρατών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ είναι πως «το Ισραήλ έχει το δικαίωμα στην αυτοάμυνα». Έχει όμως το Ισραήλ δικαίωμα στην αυτοάμυνα, όπως αυτό κατοχυρώνεται στο άρθρο 51 του Χάρτη του ΟΗΕ, ούτως ώστε να μπορεί νόμιμα να επιτεθεί σε περιοχές οι οποίες είναι ήδη υπό την κατοχή του;[3] Αυτό το ερώτημα τέθηκε ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου και η απάντηση που έδωσε είναι ξεκάθαρη:
«Το άρθρο 51 του Χάρτη αναγνωρίζει έτσι την ύπαρξη του εγγενούς δικαιώματος αυτοάμυνας σε περίπτωση ένοπλης επίθεσης από ένα κράτος κατά άλλο κράτος. Ωστόσο, το Ισραήλ δεν ισχυρίζεται ότι οι επιθέσεις εναντίον του αποδίδονται σε ξένο κράτος.
Το Δικαστήριο επισημαίνει επίσης ότι το Ισραήλ ασκεί έλεγχο στα κατεχόμενα Παλαιστινιακά εδάφη και ότι, όπως το ίδιο το Ισραήλ δηλώνει, η απειλή που το ίδιο θεωρεί ότι δικαιολογεί την κατασκευή του τείχους προέρχεται από το εσωτερικό και όχι εκτός του εδάφους αυτού. Η κατάσταση είναι συνεπώς διαφορετική από εκείνη που προβλέπουν τα ψηφίσματα 1368 (2001) και 1373 (200 l) του Συμβουλίου Ασφαλείας και επομένως το Ισραήλ δεν θα μπορούσεσε καμία περίπτωση να επικαλεστεί τα ψηφίσματα αυτάπρος υποστήριξη του ισχυρισμού του ότι ασκεί το δικαίωμα αυτοάμυνας.
Κατά συνέπεια, το Δικαστήριο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το άρθρο 51 του Χάρτη δεν έχει καμία σχέση με την παρούσα υπόθεση» (παρά. 139).
Σε αυτή την παράγραφο το Δικαστήριο δεν απορρίπτει απλώς την κατασκευή του τείχους ως μορφή άσκησης το δικαιώματος στην αυτοάμυνα, αλλά απορρίπτει κατηγορηματικά ότι το Ισραήλ μπορεί να εξασκήσει τέτοιο δικαίωμα ενάντια σε μη κρατική ένοπλη ομάδα η οποία «προέρχεται από το εσωτερικό και όχι εκτός του εδάφους αυτού».[4] Συνεπώς δεν είναι σύμφωνη με το διεθνές δίκαιο, όπως αυτό ερμηνεύεται από το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, η δήλωση του πρόεδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας που έσπευσε να μιμηθεί τους αρχηγούς κρατών της Δύσης περί του δικαιώματος του Ισραήλ να βομβαρδίσει την κατεχόμενη Γάζα ως άσκηση του δικαιώματος στην αυτοάμυνα.
- Το Ζήτημα της Κατοχής και η Νέα Γνωμοδότηση
Μολονότι η γνωμοδότηση της 9ης Ιουλίου 2004 ήταν καταπέλτης για το κράτος του Ισραήλ, το Δικαστήριο δεν αποφάνθηκε ευθέως για το κατά πόσο η κατοχή της Παλαιστίνης είναι παράνομη αλλά εξέφρασε την ανησυχία του για την πρόκληση τετελεσμένων επί του εδάφους (“fait accompli on the ground”) τα οποία θα καθιστούσαν την κατοχή μόνιμη ή ακόμα και θα ισοδυναμούσαν σε de facto προσάρτηση της κατεχόμενης Παλαιστίνης κατά παράβαση του διεθνούς δικαίου (παρά. 121). Τα κριτήρια για να θεωρηθεί παράνομη μια στρατιωτική κατοχή συστηματοποιήθηκαν από τον Ειδικό Εισηγητή του ΟΗΕ για την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα κατεχόμενα Παλαιστινιακά εδάφη.[5] Σε περίπτωση που ικανοποιείται έστω και ένα από τα ακόλουθα κριτήρια η κατοχή θεωρείται παράνομη: α) η κατοχή είναι μονίμου χαρακτήρα, β) η κατοχή ισοδυναμεί με προσάρτηση, γ) η κατοχική δύναμη δεν ενεργεί προς το συμφέρον του κατεχόμενου λαού και δ) η κατοχική δύναμη δεν διαχειρίζεται το κατεχόμενο έδαφος με καλή πίστη. Λαμβάνοντας υπόψη την κατάσταση στην Παλαιστίνη, αυτά τα κριτήρια δεν πληρούνται απλώς διαζευκτικά αλλά και σωρευτικά πλέον.
Είναι σε αυτό το πλαίσιο που το κράτος της Παλαιστίνης προχώρησε με την πρωτοβουλία για κατάθεση νέου αιτήματος της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ προς το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για να δοθεί η ευκαιρία στο Δικαστήριο να διαπιστώσει ευθέως τον παράνομο χαρακτήρα της ισραηλινής κατοχής της Παλαιστίνης. Συγκεκριμένα, με το ψήφισμα 77/247 στις 30 Δεκεμβρίου 2022 η Γενική Συνέλευση ζητά από το Διεθνές Δικαστήριο να γνωμοδοτήσει για το:
«(α) Ποιες είναι οι νομικές συνέπειες που απορρέουν από τη συνεχιζόμενη παραβίαση από το Ισραήλ του δικαιώματος του παλαιστινιακού λαού στην αυτοδιάθεση, από την παρατεταμένη κατοχή, τον εποικισμό και την προσάρτηση του Παλαιστινιακού εδάφους που κατέχει από το 1967, συμπεριλαμβανομένων των μέτρων που αποσκοπούν στην αλλαγή της δημογραφικήςσύνθεσης, του χαρακτήρα και το καθεστώς της Ιερής Πόλης της Ιερουσαλήμ, και από την υιοθέτηση σχετικών διακρίσεων μέσω νομοθεσίας και άλλων μέτρων;
(β) Πώς οι πολιτικές και οι πρακτικές του Ισραήλ που αναφέρονται στην παράγραφο 18(α) ανωτέρω επηρεάζουν το νομικό καθεστώς της κατοχής, και ποιες είναι οι νομικές συνέπειες που προκύπτουν για όλα τα κράτη και τα Ηνωμένα Έθνη από αυτό το καθεστώς;».
Στα πλαίσια της διαδικασίας της εν λόγω γνωμοδότησης το Δικαστήριο αποφάσισε πως μπορούν να υποβάλουν γραπτές δηλώσεις (written statements) όλα τα κράτη μέλη του ΟΗΕ. Στις 7 Αυγούστου 2023 το Δικαστήριο ανακοίνωσε πως έχει λάβει 57 γραπτές δηλώσεις, τις πιο πολλές από κάθε άλλη υπόθεση στην ιστορία του Δικαστηρίου. Δυστυχώς η Κυπριακή Δημοκρατία, ένα κράτος υπό κατοχή, επέλεξε να μην υποβάλει γραπτή δήλωση και να υποστηρίξει το υπό κατοχή κράτος της Παλαιστίνης, όπως έπραξε στην πρώτη γνωμοδότηση δύο δεκαετίες πριν. Την ίδια ώρα η Τουρκία, η κατοχική δύναμη στην Κύπρο, είναι ένα από τα κράτη που έχουν υποβάλει γραπτή δήλωση, παίζοντας το παιχνίδι εντυπώσεων στη διεθνή κοινότητα. Σε κάθε περίπτωση, είτε συμμετέχει ένα κράτος στη διαδικασία είτε όχι συνεχίζει να υποχρεούται σε σεβασμό των διεθνώνκανόνων που απευθύνονται σε ολόκληρη τη διεθνή κοινότητα (υποχρεώσεις erga omnes) όπως ο σεβασμός του δικαιώματος στηναυτοδιάθεση, η διασφάλιση σεβασμού στο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο σύμφωνα με το κοινό άρθρο 1 των Συμβάσεων της Γενεύης του 1949, και η απαγόρευση αναγνώρισης προσάρτησης εδαφών που αποκτήθηκαν μέσω παράνομης χρήσης βίας (βλέπε και παρά. 159).
- Επίλογος
Είναι αποκαρδιωτικό που η Κυπριακή Δημοκρατία έχει εγκαταλείψει την πολιτική αρχών της στη βάση του διεθνούς δικαίου στο βωμό της όψιμης συμμαχίας με το κατοχικό κράτος του Ισραήλ. Αυτή η διολίσθηση της χώρας μας στα πρότυπα των δύο μέτρων και δύο σταθμών της Δύσης αντανακλάται τόσο στη στάση αποχής στο γνωστό ψήφισμα της Γενικής Συνέλευση του ΟΗΕ που καλούσε σε κατάπαυση του πυρός και σεβασμό του διεθνούς δικαίου[6]όσο και στην πολιτική επιλογή της μη υποβολής γραπτής δήλωσης στη διαδικασία της νέας γνωμοδότησης, η οποία συνεχίζεται στη Χάγη, με τις δημόσιες ακροάσεις να έχουν οριστεί σε τρεις μήνες.
Το τι ακριβώς θα αποφασίσει το Δικαστήριο δεν μπορεί ποτέ κανείς να το προβλέψει με ασφάλεια. Οι πολιτικοί συσχετισμοί στη διεθνή σκακιέρα που έχουν μεταβληθεί αρκετά τις τελευταίες δύο δεκαετίες δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστο ούτε και το Δικαστήριο: μόλις την περασμένη Πέμπτη η Ρωσική Ομοσπονδία έχασε για πρώτη φορά την έδρα της, με την εκλογή του Δικαστή από την Ρουμανία στη θέση που διεκδικούσε ο εν ενεργεία Ρώσος Δικαστής.[7] Πέραν όμως από την υπό διαμόρφωση γεωπολιτική διελκυστίνδα, όλος ο πλανήτης εξακολουθεί να παρακολουθεί την κλιμάκωση των παραβιάσεων του διεθνούς δικαίου από το κράτος του Ισραήλ. Βλέποντας πάνω από 11000 ανθρώπους να έχουν ήδη δολοφονηθεί, οι μισοί εξ αυτών να είναι παιδιά,[8]βλέποντας τη δολοφονία εργαζομένων του ΟΗΕ και τον βομβαρδισμό νοσοκομείων, βλέποντας την εν εξελίξει γενοκτονία ενός λαού, εκατομμύρια διαδηλωτές ξεχύνονται στους δρόμους, σε κάθε γωνιά της υφηλίου, ζητώντας κατάπαυση του πυρός. Γιατί ενώ για άλλη μια φορά οι ισχυροί κάνουν το διεθνές δίκαιο κουρελόχαρτο, μόνο η αλληλεγγύη των λαών μπορεί να τους αναγκάσει σε σεβασμό του.
Χάρτης του Γραφείο Συντονισμού Ανθρωπιστικών Υποθέσεων του ΟΗΕ (OCHA) (2022). Δείτε τον Χάρτη ΕΔΩ.
Πηγή:https://www.ochaopt.org/content/humanitarian-impact-20-years-barrier-december-2022.
[1]https://www.ochaopt.org/data/casualties.
[2]https://www.un.org/unispal/document/gaza-is-running-out-of-time-un-experts-warn-demanding-a-ceasefire-to-prevent-genocide/.
[3]Η Γάζα θεωρείται υπό κατοχή ακόμα και μετά την αποχώρηση του ισραηλινού στρατού από το εσωτερικό της βλέπε https://www.icrc.org/en/document/ihl-occupying-power-responsibilities-occupied-palestinian-territories.
[4]Σημειώνει βέβαια το Δικαστήριο πως το Ισραήλ έχει θετική υποχρέωση να προστατεύει τη ζωή των πολίτων του από επιθέσεις φτάνει οι ενέργειες του να παραμένουν εντός των πλαισίων του διεθνούς δικαίου, βλέπε παρά. 141.
[5]Βλέπε την Έκθεση του Ειδικού Εισηγητή για την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στα παλαιστινιακά εδάφη που κατέχονται από το 1967.
[6]“Protection of civilians and upholding legal and humanitarian obligations”, UN Resolution A/ES-10/L.25.
[7]https://news.un.org/en/story/2023/11/1143417.
[8]https://www.bbc.co.uk/news/world-67273969.
