Η εξάρτηση δραστών από ναρκωτικές ουσίες, αδιαμφησβήτητα συνδέεται άρρηκτα με την παραβατικότητα και το ίδιο το ποινικό σύστημα. Το είδος και η φύση της παραβατικής συμπεριφοράς τους, καθιστά τους ουσιοεξαρτημένους δράστες εν δυνάμει κατηγορούμενους, ποινικά υπεύθυνους και καταληκτικά υπόλογους στην Κυπριακή Δικαιοσύνη. Στην Κύπρο, πολλοί από τους κατηγορούμενους-εξαρτημένους, οδηγούνται τελικά στις φυλακές για αδικήματα του Ν. 29/1977, για κλοπές, ληστείες και άλλα αδικήματα του Ποινικού Κώδικα Κεφ. 154, που τελέστηκαν ένεκα της εξάρτησης τους. Οι περισσότεροι από αυτούς τους, είτε δηλώνουν εξ υπαρχής την ενοχή τους, είτε κρίνονται ένοχοι καταληκτικά από το Δικαστήριο για τα ποινικά αδικήματα που αντιμετωπίζουν, παραγνωρίζοντας, το γεγονός ότι οι ίδιοι έχουν προσαχθεί ενώπιον της Δικαιοσύνης για αδικήματα τα οποία έχουν διαπράξει ένεκα της εξάρτησης τους και/ή βρίσκονταν κάτω από συνθήκες εθισμού και/ή υπό την επήρεια ναρκωτικών ουσιών. Είναι γεγονός πως πολλοί καταδικασθέντες εκμεταλλεύονται την ευκαιρία που τους παρέχεται και ξεκινούν θεραπεία απεξάρτησης, στα παρεχόμενα θεραπευτικά προγράμματα που λειτουργούν εντός των Κεντρικών Φυλακών. Παρόλα αυτά, η δικαστηριακή πρακτική της επιβολής άμεσης ποινής φυλάκισης σε εξαρτημένους δράστες, θα πρέπει να μας προβληματίσει περαιτέρω.
Θα πρέπει να τονίσουμε πως ο αριθμός των κρατούμενων στις Κεντρικές Φυλακές, τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί και συνεχίζει να αυξάνεται λόγω της αντιεγκληματικής πολιτικής που ακολουθείται.1 Μεγάλο μέρος των κρατούμενων, έχουν προβλήματα εθισμού και εξάρτησης από παράνομες ουσίες.2 Αξίζει να σημειωθεί, η υπόθεση Αστυνομικός Διευθυντής Λευκωσίας ν. Α.Π.3 Εξετάζοντας την εισήγηση περί αναστολής της επιβαλλόμενης ποινής, το δικαστήριο κατέληξε πως δεν δικαιολογείται η αναστολή αυτή. Τόνισε πως η προσπάθεια απεξάρτησης που άρχισε ο κατηγορούμενος εντός των φυλακών, είναι επωφελής γι’ αυτόν και είναι ευχερέστερο να συμπληρωθεί αν απομονωθεί μακριά από τους μεγαλέμπορους που τον πιέζουν, εκβιάζουν ή απειλούν. Αν δεν απεξαρτηθεί σημαντικά, με τη βοήθεια του προγράμματος που παρακολουθεί εντός των κεντρικών φυλακών, απομονωμένος από όσους του ασκούσαν ή/και συνεχίζουν να του ασκούν πίεση και εκβιασμό, η πορεία του προδιαγράφεται δυσοίωνη. Συνεπώς, το δικαστήριο παραδόξως, θεωρεί ότι οι φυλακές είναι ιδανικό μέρος και ευκαιρία για τον κατηγορούμενο για απεξάρτηση. Μάλιστα, εντύπωση μας προκαλεί, ότι έχει προδιαγράψει την πορεία του κατηγορούμενου αναφέροντας πως είναι η τελευταία του ελπίδα για απεξάρτηση στις φυλακές μακριά από αυτούς που τον εκβιάζουν ή πιέζουν και απειλούν. Τελικώς επέβαλε ποινή φυλάκισης 12 μηνών.
Είναι παραδεκτό γεγονός πως ένας μεγάλος αριθμός καταδικασθέντων που συσσωρεύονται στις Κεντρικές Φυλακές, είναι εξαρτημένοι από ναρκωτικές ουσίες.4 Οι συνθήκες που βιώνουν ένεκα της απομόνωσης τους από την κοινωνία σε συνδυασμό με τον εθισμό τους στις ναρκωτικές ουσίες, ο οποίος συνεχίζει να υφίσταται, επιδεινώνουν την ψυχοκοινωνική τους κατάσταση. Περαιτέρω έχει επιστημονικά διαπιστωθεί πως το περιβάλλον στην φυλακή,5επηρεάζει αρνητικά και καταλυτικά βασικούς τομείς της ζωής τους. Η αποκοπή από την κοινωνία, η απομόνωση, ο ιδρυματισμός πλήττουν ανεπανόρθωτα την ευκαιρία επανένταξης και κλονίζουν σημαντικά, την υγεία, τις οικογενειακές, κοινωνικές σχέσεις και διαιωνίζεται το πρόβλημα της εξάρτησης.67
Σχετικά με την κυπριακή πραγματικότητα είμαστε της άποψης πως, η αυστηρή κατασταλτική πολιτική που ακολουθεί η Κύπρος, δεν επιφέρει ολιστική αντιμετώπιση στο ζήτημα της τοξικομανίας των κρατούμενων.8 Τα δικαστήρια της Κύπρου στέλνουν στην φυλακή άτομα που χρήζουν βοήθειας στον βωμό της γενικής πρόληψης και παραδειγματισμού της κοινωνίας. Σχετική είναι η υπόθεση Μάριος Κλεομένης ν. Δημοκρατίας.9 Στη συγκεκριμένη υπόθεση λέχθηκε πως τα ναρκωτικά έχουν εξελιχθεί σε μάστιγα και καρκίνωμα της κοινωνίας, πληγές οι οποίες δυστυχώς, διαπιστώνονται από τη συχνότητα παρόμοιων υποθέσεων. «Παρατηρείται ότι όχι μόνο δεν μειώνονται, αλλά αυξάνονται και επιδεινώνονται ραγδαίως. Η απώλεια ζωών, και ιδιαίτερα νέων ανθρώπων, έχει γίνει μέρος της καθημερινής μας πραγματικότητας και ο αριθμός αυτών που είναι εθισμένοι και/ή είναι ουσιοεξαρτημένοι, μεγαλώνει».Φαίνεται ότι, η σκληρή αυτή πραγματικότητα επιτακτικώς δεν αφήνει άλλη επιλογή, στα δικαστήρια από την επιβολή αποτρεπτικών και αυστηρών ποινών.
Στην υπόθεση Νικόλας Γιαννάκη ν. Αστυνομίας,10 το Ανώτατο Δικαστήριο μεταξύ άλλων, ανέφερε πως το πρωτόδικο δικαστήριο, αντιμετώπισε τον εφεσείοντα με τρόπο αντιφατικό. Ενώ αναγνωρίζει τις προσπάθειες απεξάρτησης του, εντούτοις έδωσε περιθωριακή σημασία σ΄ αυτό κατά το στάδιο της επιβολή ποινής. Επικεντρώθηκε στο γεγονός ότι είναι δυσβάστακτο βάρος για την κοινωνία, η διάδοση των ναρκωτικών, παραγνωρίζοντας την ειλικρινή προσπάθεια του κατηγορούμενου για την απεξάρτηση τόσο πριν όσο και μετά τη καταδίκη του σε κέντρο θεραπείας που συνεργάζεται με τις Κεντρικές Φυλακές. Καταληκτικά, το Ανώτατο Δικαστήριο έκρινε πως η ποινή των 19 μηνών που του είχε επιβληθεί ήταν υπερβολική και μείωσε αυτή ουσιαστικά και σε τέτοιο βαθμό ώστε ο κατηγορούμενος να αφεθεί ελεύθερος.
Αξιοσημείωτο και λυπηρό είναι το γεγονός που παρατηρείται να συμβαίνει στην Κυπριακή Ποινική Δικαιοσύνη όταν ένας εξαρτημένος δράστης, μπορεί να οδηγηθεί στην φυλακή, ενώ έχει ήδη προβεί σε θεραπεία απεξάρτησης έχει επανενταχθεί στην κοινωνία για παραβιάσεις που πιθανόν να διάπραξε πριν αρκετά χρόνια.11 Για παράδειγμα όταν μια υπόθεση καταχωρήθηκε το 2017 και ενόσω ο κατηγορούμενος αναμένει να εκδικαστεί η υπόθεση του- συνήθως δύο με τρία χρόνια- δυνατόν ο κατηγορούμενος στο μεσοδιάστημα αυτό να απευθύνθηκε στα θεραπευτικά προγράμματα και να ακολούθησε πρόγραμμα θεραπείας. Διαπιστώνουμε, πως το ποινικό σύστημα όπως είναι διαμορφωμένο επικεντρώνεται περισσότερο στον περιορισμό και επιτήρηση, παρά στον σωφρονισμό και θεραπεία. Τα δικαστήρια βρίσκουν ως λύση τη φυλάκιση, καθώς θεωρούν, ότι με τον τρόπο αυτό θα παραμερίσουν· έστω και για κάποιο χρόνο, αυτές τις παράνομες και καταδικαστέες συμπεριφορές. Παρόλα αυτά, η ποινή φυλάκισης πιθανώς, να αποδειχθεί καταστροφική για ένα δράστη ο οποίος έχει πετύχει την απεξάρτηση του, καθώς ο κίνδυνος να επιστρέψει στις ουσίες και να υποτροπιάσει είναι πολύ αυξημένος.
Επιπλέον, αναφορικά με την πιθανότητα έναρξης θεραπείας σε θεραπευτικό πρόγραμμα εντός των φυλακών, προκύπτουν μερικοί προβληματισμοί. Χρόνιοι χρήστες ναρκωτικών συνήθως έχουν στο ιστορικό τους αρκετές αποτυχημένες προσπάθειες απεξάρτησης σε θεραπευτικά κέντρα εκτός των φυλακών. Συνήθως με την εξάρτηση συντρέχουν στα άτομα αυτά ψυχολογικά ή ψυχιατρικά προβλήματα12 και η σωματική τους υγεία είναι καταπονημένη. Πιθανόν να προβάλλουν αντίσταση, μη επιθυμώντας να ξεκινήσουν άλλο ένα πρόγραμμα θεραπείας μέσα στη φυλακή ή να μη δείχνουν ενδιαφέρον να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα πίσω από τη στάση αυτή.13 Συνεπώς, δεν δημιουργείται και κανένα κίνητρο για να προσελκύσει τα άτομα αυτά, να προσέλθουν σε θεραπεία και ταυτόχρονα να αντιμετωπίσουν τυχόν προβλήματα υγείας.
Προβληματική είναι και η συγκρουόμενη κουλτούρα μεταξύ φυλακής και θεραπευτικής κοινότητας. Αδιαμφισβήτητα, στη φυλακή υπάρχει κλίμα ανασφάλειας, φόβου και ψυχολογικής κατάπτωσης.14 Αντιθέτως, σε ένα θεραπευτικό πρόγραμμα το άτομο πρέπει να αφήνεται, να εμπιστεύεται, να προσπαθεί, να εκφράζεται και να εξωτερικεύει τις σκέψεις του. Με άλλα λόγια το άτομο είναι ενεργό, να λαμβάνει μέρος σε ομάδες θεραπείας και αυτοβοήθειας, ανακαλύπτει τον εαυτό του και να προσπαθεί να επιτύχει την αλλαγή. Ο προβληματισμός μας, αφορά περισσότερο στις δύο διαφορετικές κουλτούρες που το άτομο αντιμετωπίζει μέσα στα δύο αυτά συστήματα. Η θεραπεία στην φυλακή σίγουρα, αν επιφέρει την αλλαγή και εν τέλει αποθεραπεία σε κάθε περίπτωση δεν θα την φέρει σε χρόνο που θα γινόταν αν η ένταξη αφορούσε θεραπευτικό πρόγραμμα εκτός των φυλακών.15
Τέλος, ένα ζήτημα που θα πρέπει να μας απασχολήσει σχετικά με την θεραπεία στις φυλακές αφορά και στην αποτελεσματικότητα των θεραπευτικών προγραμμάτων σε σχέση με τον χρόνο παραμονής τους σε αυτά. Είναι γεγονός, πως όσο παραμείνει ο εξαρτημένος σε μια θεραπευτική δομή τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες να αποθεραπευτεί.16 Ορισμένοι χρειάζονται μικρότερο χρόνο για να απεξαρτηθούν ενώ άλλοι μπορεί να επιστρέψουν αργότερα, σε θεραπεία με πιο υψηλό και σταθερό κίνητρο.17 Αν αναλογιστούμε πως μερικά προγράμματα θεραπείας απαιτούν χρόνο παραμονής 24 μηνών, πολλοί καταδικασθέντες ειδικά για αδικήματα κατοχής ή χρήσης, καλούνται να εκτίσουν ποινή φυλάκισης μερικών μηνών. Συνεπώς, η ολοκλήρωση του θεραπευτικού προγράμματος στη φυλακή καθίσταται ανέφικτη.
Εν κατακλείδι, είναι γεγονός πως το ζήτημα των ναρκωτικών αποτελεί ένα τεράστιο κοινωνικό πρόβλημα που επηρεάζει πολλές πτυχές της ζωής του ατόμου και αυξάνεται ραγδαία τα τελευταία χρόνια στο νησί μας. Η εξάρτηση από τις ουσίες επηρεάζει όχι μόνο το άτομο που κάνει χρήση αλλά έχει αντίκτυπο και σε ολόκληρη την κοινωνία, αφού αν δεν θεραπευτεί, θα συνεχίσει την εγκληματική του συμπεριφορά. 1819 Περαιτέρω, η επιβολή αποτρεπτικών ποινών που επιβάλλουν τα κυπριακά δικαστήρια, δεν βοηθά το εξαρτημένο άτομο να αλλάξει τρόπο σκέψης και δράσης. Εν έτη 2021 απαιτείται εκσυγχρονισμός νομοθεσιών, διεύρυνση των στερεοτύπων και αλλαγή κουλτούρας. Συγκεκριμένα, επιβάλλεται να κατηγοριοποιηθούν οι εξαρτημένοι δράστες από τους υπόλοιπους δράστες και να προβλεφθεί νομοθετικά η διαφορετική τους μεταχείριση. Πιστεύουμε πως έφθασε η στιγμή για επαναπροσδιορισμό του σκοπού της απονομής της ποινικής δικαιοσύνης αναφορικά με την αντιμετώπιση των εξαρτημένων δραστών, όπου η αποτελεσματική θεραπεία θα πρέπει να αποτελεί τον πρωταρχικό στόχο στις δικαστικές αποφάσεις. Αυτό απαιτούν οι συνθήκες, οι καταστάσεις και ο σύγχρονος τρόπος ζωής. Η αντιμετώπιση αυτού του τεράστιου κοινωνικού προβλήματος στην καρδιά του και σε κρίσιμες πτυχές του, απαιτεί συνεργασία, πολιτική βούληση και αναγνώριση της προβληματικής πρακτικής που ακολουθείται σήμερα.
1 ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΑΝΤΙΝΑΡΚΩΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ 2016, όπου διαπιστώθηκε πως σύμφωνα με τα στοιχεία της Υπηρεσίας Καταπολέμησης Ναρκωτικών, κατά το έτος 2016 καταγράφηκαν 896 υποθέσεις σχετιζόμενες με τα ναρκωτικά.
2 Στατιστικά Στοιχεία, Αρχείο Υποθέσεις Ναρκωτικών και ενεχόμενα άτομα ανά έτος, Γραφείο Ανάλυσης και Στατιστικής http://www.police.gov.cy/police/police.
3 Αριθμός Υπόθεσης 1210/17, Αστυνομικός Διευθυντής Λευκωσίας ν. Α.Π. Ο κατηγορούμενος αντιμετώπιζε 2 κατηγορίες. 1η κατηγορία αφορούσε τη κατοχή ελεγχόμενου φαρμάκου ήτοι 339,6 γρ. κάνναβης και η δεύτερη κατοχή της εν λόγω ποσότητας με σκοπό την προμήθεια.
4 Council of Europe, Report to the Government of Cyprus on the visit to Cyprus carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman of Degrading Treatment on Punishment (CPT) from 2 to 9 February 2017, Strasbourg 26 April 2018, https://rm.coe.int/16807bf7b4. [accessed 1 May 2020]
5 Νίκος Παρασκευόπουλος, Η καταστολή της διάδοσης των ναρκωτικών στην Ελλάδα, (Σάκκουλα Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2014) 242-243.
6 Council of Europe: Committee for the Prevention of Torture, Report to the Government of Cyprus on the visit to Cyprus carried out by the European Committee for the Prevention of Torture and Inhuman or Degrading Treatment or Punishment (CPT) from 23 September to 1 October 2013, 9 December 2014, CPT/Inf (2014) 31, available at: https://www.refworld.org/docid/5486ce204.html [accessed 11 May 2020]
7 Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας (2017), Κύπρος: Ετήσια έκθεση για τα ναρκωτικά 2017, Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Λουξεμβούργο.
8 Ιωάννα Γιασεμή, ‘Κατάσταση του φαινομένου των εξαρτησιογόνων ουσιών στην Κύπρο -2019’ Αρχή Αντιμετώπισης Ναρκωτικών Κύπρος, https://www.naac.org.cy/uploads/fd937e9er5.pdf
9 Ποινική Έφεση Αρ. 29/2012, Μάριος Κλεομένης ν. Δημοκρατίας. Αφορούσε εισαγάγω ελεγχόμενου φαρμάκου τάξεως Β, ρητίνης κάνναβης 2.307,5256 γρ, κατοχής 0,9848 γρ. κάνναβης.
10 Ποινική Έφεση 177/2015, Νικόλας Γιαννάκη ν. Αστυνομίας. Οι κατηγορίες περιλάμβαναν εισαγωγή ελεγχόμενου φαρμάκου τάξεως Α, κατοχή του φαρμάκου αυτού με σκοπό την προμήθεια σε άλλα πρόσωπα.
11 Ποινική Έφεση Αρ. 177/2015, Ποινική Έφεση Αρ. 6/2014, Ποινική Έφεση αρ. 33/2016.
12 Νικολάου, K. & Μάτσα, K. (2004). “Το φαινόμενο της συννοσηρότητας στις Εξαρτήσεις”. Από το βιβλίο: “Ουσιοεξάρτηση: σύγχρονα θέματα”, σελ. 106-117. Εκδόσεις ITACA Ελλάδας.
13 Κωνσταντίνος Γαζγαλίδης, Ναρκωτικά, φυλακές και θεραπευτικά προγράμματα. Έντυπή μορφή “Αυγή” [2008].
14 Health Canada. (2001). Best practices concurrent mental health and substance use disorders. Ottawa, Ontario: Minister of Public Works and Government Services of Canada.
15 Χαράλαμπος Πουλόπουλος, ΄Σωφρονιστικό σύστημα, απεξάρτηση και κοινωνική ένταξη των εξαρτημένων ατόμων’ ΠοινΔικ 102/[1998] (ΕΤΟΣ1ο) 117-119.
16 Χαράλαμπος Πουλόπουλος, ‘Τα δικαιώματα των εξαρτημένων στη θεραπεία και στη κοινωνική ένταξη’ Ποιν Δικ 4 [2009] (ΈΤΟΣ 12o) 459-467.
17 Σταμάτης Σπύρου & Χαράλαμπος Πουλόπουλος. Παράγοντες κινητοποίησης χρηστών ουσιών για ένταξη σε θεραπευτική κοινότητα’ Ν9 Άτη,[2016] 32-39.
18 Lana Harrison, ‘The Revolving Prison Door for Drug-Involved Offenders: Challenges and Opportunities’ [2001] 47(3) Crime & Delinquency <https://doi.org/10.1177/0011128701047003010> accessed 20 January 2020.
19 Nicola Padfield and Shadd Maruna, ‘The Revolving Door at the Prison Gate: Exploring the Dramatic Increase in Recalls to Prison’ [2015] 6(3) Criminology and Criminal Justice <10.1177/1748895806065534> accessed 12 February 2020.
