Εισαγωγή
Οι κινήσεις της Τουρκίας εντός της ΑΟΖ της Κυπριακής Δημοκρατίας έχουν οδηγήσει πολιτικούς αξιωματούχους αλλά και αναλυτές στην αναζήτηση τρόπων με τους οποίους θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν οι συγκεκριμένες ενέργειες. Πιο συγκεκριμένα, σε περιπτώσεις που η Τουρκία επιλέγει να ενεργεί υπό την απειλή χρήσης στρατιωτικής ισχύος γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στο άρθρο 42 (7) της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση, το οποίο είναι γνωστό και ως «ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής». Συγκεκριμένα, κατατίθεται συχνά ως επιχείρημα ότι η ενεργοποίηση της συγκεκριμένης ρήτρας παράγει νομικές υποχρεώσεις προς τα υπόλοιπα κράτη μέλη της ΕΕ για παροχή στρατιωτικής βοήθειας προς το κράτος μέλος που δέχεται επίθεση. Χαρακτηριστική περίπτωση για την Κύπρο ήταν η πράξη του Τουρκικού πολεμικού ναυτικού το οποίο παρεμπόδισε το γεωτρητικό πρόγραμμα της ΕΝΙ εντός της ΑΟΖ της ΚΔ στο θαλάσσιο τεμάχιο 3. Ανεξάρτητα από την πεποίθηση διαφόρων παραγόντων για την καταλληλότητα της ρήτρας ως αντιμέτρου σε τέτοιου είδους εχθρικές ενέργειες, η ανάλυση που ακολουθεί αποσκοπεί να προβληματίσει σχετικά με τις δυνατότητες και τους περιορισμούς της συγκεκριμένης νομικής διάταξης.
Νομική Ανάλυση
Η ρήτρα ξεκινά αναφέροντας ότι “εάν ένα κράτος μέλος τύχει ένοπλης επίθεσης στο έδαφος του, τα υπόλοιπα κράτη μέλη είναι απέναντι του υποχρεωμένα να βοηθήσουν και να συνδράμουν με όλα τα μέσα που έχουν στην διάθεση τους”. Το πρώτο σημείο που θα πρέπει να εξεταστεί είναι το πεδίο εφαρμογής της ρήτρας το οποίο αφορά ένοπλη επίθεση στο έδαφος ενός κράτους μέλους. Αν και είναι αρκετά ξεκάθαρο, στην πλειοψηφία των περιπτώσεων, πότε ένα κράτος είναι θύμα ένοπλής επίθεσης, υπάρχουν περιπτώσεις που τίθενται διάφορα ερωτηματικά γύρω από την ερμηνεία της συγκεκριμένης φράσης. Για παράδειγμα, είναι αμφίβολο αν η αποτροπή γεωτρητικών ενεργειών εντός της ΑΟΖ της ΚΔ αποτελεί ένοπλη επίθεση εναντίον κυρίαρχου κράτους. Πιο συγκεκριμένα, τα γεωτρητικά πλοία που δραστηριοποιούνται εντός της ΑΟΖ δεν ανήκουν στην ΚΔ και ως εκ τούτου δεν είναι το κράτος που δέχεται κάποιου είδους απειλή. Επίσης, δεν είναι ξεκάθαρο κατά πόσο διάφορες τακτικές παρενόχλησης (i.e collision course tactics) αποτελούν ένοπλη επίθεση εν τη απουσία στοχευμένων πυρών από στρατιωτικές δυνάμεις ενός κράτους. Σε κάθε περίπτωση, εάν και εφόσον ένα περιστατικό εμπίπτει εντός του πεδίου εφαρμογής της ρήτρας τότε θα πρέπει να εξεταστεί ο βαθμός αλλά και το είδος της βοήθειας που νομιμοποιείται ένα κράτος μέλος να ζητήσει.
Πέραν των αρχικών εντυπώσεων που ενδεχομένως να αφήνει η πρώτη ανάγνωση της ρήτρας, δεν γίνεται συγκεκριμένη αναφορά στο είδος της βοήθειας που οφείλουν να παράσχουν τα κράτη μέλη. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η πρώτη και μοναδική φορά που ενεργοποιήθηκε η ρήτρα ήταν το Νοέμβριο του 2015 από τη Γαλλία ως αποτέλεσμα των τρομοκρατικών επιθέσεων στο Παρίσι. Σε αυτή την περίπτωση, ο βαθμός αλλά και το είδος της βοήθειας που παρείχαν τα υπόλοιπα κράτη μέλη επιβεβαιώνουν την ευρεία διακριτική ευχέρεια που έχουν οι κυβερνήσεις σχετικά με τις νομικές υποχρεώσεις που προκύπτουν από τη ρήτρα. Για παράδειγμα, το Ηνωμένο Βασίλειο είχε διαθέσει στη Γαλλία τη στρατιωτική βάση στο Ακρωτήρι για αεροπορικές επιδρομές ενάντια στο ‘Ισλαμικό κράτος’ ενώ άλλα κράτη μέλη είχαν αρκεστεί σε ανακοινώσεις στήριξης.
Επιπρόσθετα, θα πρέπει να υπογραμμιστεί ο διακυβερνητικός χαρακτήρας της ρήτρας αφού η υποχρέωση για βοήθεια έγκειται στα κράτη μέλη και όχι στην ΕΕ και στα θεσμικά της όργανα. Αυτό σημαίνει ότι το αιτούν κράτος θα πρέπει να εμπλακεί σε διμερείς διαπραγματεύσεις με τα υπόλοιπα κράτη μέλη στα οποία θα γνωστοποιηθούν συγκεκριμένα αιτήματα. Ο διακυβερνητικός χαρακτήρας της ρήτρας επίσης αφαιρεί τη δυνατότητα προσφυγής στο Δικαστήριο της ΕΕ από το αιτούν κράτος σε περίπτωση που δεν ικανοποιηθούν συγκεκριμένα αιτήματα αφού επαφίεται αποκλειστικά στην κρίση των υπόλοιπων κρατών μελών η εκπλήρωση των όποιων αιτημάτων τεθούν στο τραπέζι. Ένας θεωρητικός του δικαίου ενδεχομένως να χαρακτήριζε την ρήτρα ως soft law αφού διακρίνεται από περιορισμένο κανονιστικό περιεχόμενο και μάλιστα εν τη απουσία μηχανισμού επιβολής και εφαρμογής των νομικών υποχρεώσεων που απορρέουν από αυτήν.
Σημαντικές επίσης είναι οι αναφορές για «τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της πολιτικής ασφάλειας και άμυνας ορισμένων κρατών μελών» ο οποίος διασφαλίζεται, αλλά και στο ΝΑΤΟ το οποίο αποτελεί για τα μέλη του «το θεμέλιο της συλλογικής τους άμυνας και το όργανο της εφαρμογής της.». Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι συγκεκριμένες διατάξεις προστέθηκαν για να επιτευχθεί η αναγκαία συναίνεση ανάμεσα στα κράτη μέλη με στρατιωτική ουδετερότητα και στα κράτη μέλη τα οποία δεν ήθελαν να θέσουν εν αμφιβόλω την πρωτοκαθεδρία του ΝΑΤΟ. Η ανάγκη για τις συγκεκριμένες διευκρινίσεις προέκυψε μεταξύ άλλων ύστερα από ανησυχίες ότι μια ενδεχόμενη ενεργοποίηση της ρήτρας από την Ελλάδα, ως απάντηση σε ενέργειες της Τουρκίας, θα έφερνε σε ευθεία σύγκρουση συμβατικές υποχρεώσεις που προκύπτουν από την ΕΕ και το ΝΑΤΟ.Συμπερασματικά, η αναφορά στον θεμελιακό χαρακτήρα του ΝΑΤΟ θέτει εύλογους προβληματισμούς για το κατά πόσο η ρήτρα θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί έναντι της Τουρκίας από τη στιγμή που η ίδια είναι μέλος της Βορειο-Ατλαντικής συμμαχίας.
Συμπέρασμα
Εν κατακλείδι, η «ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής» δεν αποτελεί εξαίρεση από τις μέχρι τώρα αδυναμίες της ΕΕ να αναλάβει στρατιωτικές πρωτοβουλίες προς όφελος της Ένωσης και των μελών της. Αντίθετα, η γραμματική της διατύπωση αποτυπώνει με ακριβή και ξεκάθαρο τρόπο τις δομικές αδυναμίες της ΕΕ όσον αφορά την χάραξη ενιαίας στρατηγικής για θέματα ασφάλειας και άμυνας. Από την άλλη η ελαστικότητα της ρήτρας μπορεί να θεωρηθεί και ως πλεονέκτημα σε αρκετές περιπτώσεις. Στην περίπτωση πάντως των ενεργειών της Τουρκίας εντός της ΑΟΖ της ΚΔ εγείρονται πολλά ερωτηματικά γύρω από την καταλληλότητα της ως αποτελεσματικό αντίμετρο. Ως εκ τούτου, η ενεργοποίηση της ρήτρας χωρίς επαρκή σχεδιασμό και πολιτική στήριξη ενδεχομένως να έφερνε τόσο την ΚΔ αλλά και την ΕΕ εκ νέου ενώπιον μιας σκληρής αλλά ευρέως γνωστής πραγματικότητας: Το νομικό πλαίσιο της ΕΕ δεν παρέχει την δυνατότητα συλλογικής άμυνας από επιθέσεις τρίτων κρατών. Τα πιο πάνω θα πρέπει να προβληματίσουν πολιτικούς αξιωματούχους και αναλυτές ενόψει των σχεδιασμών για εκμετάλλευση των φυσικών πόρων του νησιού ένεκα και της συνεχιζόμενης κλιμάκωσης και αμφισβήτησης των κυριαρχικών δικαιωμάτων της ΚΔ από την Τουρκία.
