Στο προηγούμενο μου άρθρο, «Η Αξιοπρεπής Διαβίωση ως Νομικά Κατοχυρωμένο Δικαίωμα», ανέλυσα τη νομική υποχρέωση του κράτους να διασφαλίζει τις αναγκαίες συνθήκες για μια ζωή με αξιοπρέπεια, δικαίωμα θεμελιώδες ριζωμένο στο Άρθρο 1 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ και στα Συντάγματα των ευρωπαϊκών κρατών.
Ωστόσο, το κοινωνικό συμβόλαιο, όπως το περιέγραψε ο Rousseau, δεν εξαντλείται στις κρατικές υποχρεώσεις. Για να αποκτήσει ουσιαστικό περιεχόμενο η έννοια της αξιοπρέπειας, απαιτείται ενεργή συμβολή και ηθική συμμετοχή των πολιτών. Η αξιοπρέπεια δεν διασφαλίζεται μόνο με νόμους, καλλιεργείται με παιδεία, αλληλεγγύη, σεβασμό και συμμετοχή στη δημόσια ζωή.
Η εικόνα δεν μπορεί να είναι μονόπλευρη. Αν και το κράτος έχει την πρωταρχική υποχρέωση προστασίας των δικαιωμάτων, αυτό δεν σημαίνει ότι ακυρώνονται οι ευθύνες των πολιτών. Στα περισσότερα Συντάγματα κατοχυρώνονται, παράλληλα με τα δικαιώματα και υποχρεώσεις πολιτών: σεβασμός στους νόμους, προστασία του περιβάλλοντος, προάσπιση της πατρίδας και της δημοκρατίας.
Αντίστοιχα, το Άρθρο 29 της Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ορίζει ότι «κάθε άτομο έχει καθήκοντα απέναντι στην κοινότητα μέσα στην οποία και μόνο μπορεί να αναπτυχθεί ελεύθερα και πλήρως η προσωπικότητα του». Δεν μπορούμε, λοιπόν, να μιλάμε για κοινωνία δικαιωμάτων χωρίς να μιλάμε ταυτόχρονα για κοινωνία υποχρεώσεων.
Οι πολίτες έχουν απόλυτο δικαίωμα να απαιτούν αξιοπρεπείς μισθούς, ποιοτική παιδεία και δίκαιη κοινωνική πολιτική. Όμως, ταυτόχρονα έχουν καθήκον να συνεισφέρουν ενεργά σε αυτή την κοινή πορεία:
- Να καλλιεργούν την γνώση και την παιδεία ως θεμέλια της ελευθερίας.
- Να επιδεικνύουν αλληλεγγύη και ενσυναίσθηση προς τους ευάλωτους.
- Να σέβονται τους νόμους και τους θεσμούς που εξασφαλίζουν τη συλλογική ευημερία.
- Να προστατεύουν το περιβάλλον, τον τόπο τους, το κοινό μας σπίτι.
- Να συμμετέχουν ενεργά στον δημόσιο διάλογο, χωρίς αδιαφορία ή κυνισμό.
Μια κοινωνία όπου οι πολίτες περιμένουν τα πάντα από το κράτος, χωρίς να αναλαμβάνουν τις δικές τους ευθύνες, είναι καταδικασμένη να αναπαράγει τη στασιμότητα και την απογοήτευση, τον φαύλο κύκλος της αδράνειας.
Αντίστοιχα, ένα κράτος που αποποιείται των ευθυνών του, αδιαφορεί για τις υποχρεώσεις του απέναντι στους πολίτες, και αδυνατεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες τους, οδηγεί αναπόφευκτα στη διάρρηξη του κοινωνικού ιστού και στην κρίση εμπιστοσύνης. Με πιο απλά λόγια υπονομεύει το ίδιο το θεμέλιο της δημοκρατικής του νομιμότητας και διαρρηγνύει το κοινωνικό συμβόλαιο.
Η αλήθεια βρίσκεται στη μέση: η αξιοπρεπής διαβίωση είναι ταυτόχρονα κρατική υποχρέωση και συλλογικό καθήκον. Δεν επιβάλλεται από τα πάνω ούτε γεννιέται από τα κάτω. Οικοδομείται καθημερινά, μέσα από μια διαρκή συνεργασία.
Η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη και η αξιοπρέπεια είναι οι πυλώνες που μπορούν να επαναθεμελιώσουν το κοινωνικό συμβόλαιο σε μια εποχή που δοκιμάζεται από την αδιαφορία, την ανισότητα και την απάθεια.
Γιατί τελικά, με ποιο δικαίωμα απαιτούμε, αν δεν σεβόμαστε τους συνανθρώπους μας, τη γη μας, και την ίδια την δημοκρατία;
Το άρθρο δημοσιεύεται στο πλαίσιο μιας σειράς κοινωνικό-νομικών προβληματισμών «Η Αξιοπρέπεια ως Θεμέλιο του Δικαίου».
