Στο άρθρο 2 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) κατοχυρώνονται οι αξίες του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του Κράτους Δικαίου και του σεβασμού των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, οι οποίες είναι κοινές για τα Κράτη Μέλη ούτως ώστε να εξελιχθούν σε κοινωνίες στις οποίες επικρατεί ο πλουραλισμός, η έλλειψη διακρίσεων, η ανεκτικότητα, η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη και η ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών.
Το Κράτος Δικαίου ορίζεται στις συνθήκες της ΕΕ ως μία από τις αξίες στις οποίες βασίζεται η ΕυρωπαϊκήΈνωση. Αυτό σημαίνει ότι οι κυβερνήσεις πρέπει να δεσμεύονται από το νόμο, ότι δεν πρέπει να λαμβάνουν αυθαίρετες αποφάσεις και ότι οι πολίτες θα πρέπει να μπορούν να προσβάλλουν τις πράξεις τους σε ανεξάρτητα, αμερόληπτα δικαστήρια. Επίσης, κατοχυρώνει την καταπολέμηση της διαφθοράς, η οποία ευνοεί ορισμένους εις βάρος άλλων, και τη διαφύλαξη της ελευθερίας των ΜΜΕ, διασφαλίζοντας έτσι τη σωστή ενημέρωση των πολιτών.
Το Κράτος Δικαίου αποτελεί κοινό μέλημα των Ευρωπαίων. Σε μια έρευνα του Ευρωβαρόμετρου του 2019, τουλάχιστον το 85% των ερωτηθέντων σε ολόκληρη την ΕΕ θεώρησε κάθε μια από τις διαφορετικές πτυχές του Κράτους Δικαίου απαραίτητη ή σημαντική. Το Κράτος Δικαίου απαιτεί όλες οι δημόσιες εξουσίες να ενεργούν σύμφωνα με τους περιορισμούς που ορίζει ο νόμος, σύμφωνα με τις αξίες της Δημοκρατίας και τον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων όπως αυτά ορίζονται στο Σύνταγμα και στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης και υπό τον έλεγχο ανεξάρτητων και αμερόληπτων Δικαστηρίων. Συγκεκριμένα, απαιτεί σεβασμό προς τις αρχές της νομιμότητας, συμπεριλαμβανομένης της διαφανούς, υπεύθυνης και δημοκρατικής διαδικασίας για τη θέσπιση νόμου, της απαγόρευσης της αυθαιρεσίας των εκτελεστικών εξουσιών, της διακρίσεως των εξουσιών (δηλαδή της νομοθετικής, εκτελεστικής και δικαστικής εξουσίας), της πρόσβασης στη δικαιοσύνη και της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας ενώπιον ανεξαρτήτων και αμερόληπτων δικαστηρίων.
Σύμφωνα με την Έκθεση για το Κράτος Δικαίου 2020, η Κύπρος σημείωσε 58/100 στον Διεθνή Δείκτη Αντίληψης Διαφθοράς του 2019. Το 95% των ερωτηθέντων σε έρευνα του Ευρωβαρόμετρου το 2020 θεωρεί ότι η διαφθορά είναι ένα διαδεδομένο πρόβλημα (μέσος όρος ΕΕ: 71%) και το 60% των ανθρώπων αισθάνονται προσωπικά επηρεασμένοι από τη διαφθορά στην καθημερινή τους ζωή (μέσος όρος ΕΕ: 26%). Όσον αφορά τις επιχειρήσεις, το 88% των εταιρειών θεωρεί ότι η διαφθορά είναι ευρέως διαδεδομένη (μέσος όρος ΕΕ: 63%) και το 48% θεωρεί ότι η διαφθορά είναι πρόβλημα κατά την επιχειρηματική δραστηριότητα (μέσος όρος ΕΕ: 37%) Το 24% των ανθρώπων θεωρεί ότι υπάρχουν αρκετές επιτυχημένες διώξεις για να αποτρέψουν τους ανθρώπους από διεφθαρμένες πρακτικές (μέσος όρος ΕΕ: 36%), ενώ το 11% των εταιρειών θεωρούν ότι άτομα και επιχειρήσεις που πιάστηκαν για δωροδοκία ανώτερου υπαλλήλου τιμωρούνται κατάλληλα (μέσος όρος ΕΕ: 31%). Καιρός να συλλογιστούμε και να αναλογιστούμε ότι η διαφθορά είναι πιο διαδεδομένη και πιο αποδεκτή στη Κύπρο σε σχέση με την υπόλοιπη Ένωση.
Σύμφωνα με τα ευρήματα της Έκθεσης, Η Κύπρος έχει σημειώσει κάποια πρόοδο στην αντιμετώπιση και διερεύνηση της διαφθοράς, συμπεριλαμβανομένων υποθέσεων υψηλού προφίλ. Εκκρεμεί όμως ακόμη βασική νομοθεσία για την πρόληψη της διαφθοράς και να συσταθεί μια ανεξάρτητη αρχή κατά της διαφθοράς. Τα νομοσχέδια κατά της διαφθοράς και υπέρ της προστασίας των πληροφοριοδοτών ακόμη εκκρεμούν στη Βουλή των Αντιπροσώπων. Επίσης, ενώ υπάρχουν κανόνες γνωστοποίησης περιουσιακών στοιχείων, το ισχύον καθεστώς θα μπορούσε να ενισχυθεί περαιτέρω βελτιώνοντας την αποτελεσματικότητα της παρακολούθησης των δηλώσεων περιουσιακών στοιχείων. Περαιτέρω, ενώ υπάρχουν Κώδικες Δεοντολογίας για μέλη της Κυβέρνησης, δημόσιους υπαλλήλους και εισαγγελείς, δεν υπάρχουν παρόμοιες διατάξεις για τα μέλη της Βουλής των Αντιπροσώπων.
Σε μια άλλη πτυχή, στην Κύπρο, η ελευθερία της έκφρασης και το δικαίωμα πρόσβασης σε πληροφορίες είναι κατοχυρωμένα και προστατευμένα στο Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ωστόσο, έχουν τεθεί ερωτήματα σχετικά με την ανεξαρτησία της Αρχής για τα ΜΜΕ (π.χ. σχετικά με τις διαδικασίες διορισμών).Όσο αφορά τη διαφάνεια, ενα άλλο ζήτημα που προκαλεί ανησυχία είναι ότι δεν υπάρχει πλαίσιο που να εγγυάται τη διαφάνεια της ιδιοκτησίας στους τομείς του γραπτού τύπου και των ψηφιακών μέσων, γεγονός που καθιστά δύσκολη την αναγνώριση και την επαλήθευση των τελικών κατόχων ή της πολλαπλής ιδιοκτησίας σε αυτούς τους τομείς.
Στα συμπεράσματά του της 21ης Ιουλίου 2020, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο δήλωσε ότι τα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης προστατεύονται σύμφωνα με τις γενικές αρχές που ενσωματώνονται στις Συνθήκες της Ένωσης, ιδίως τις αξίες του άρθρου 2 ΣΕΕ. Υπογράμμισε επίσης τη σημασία της προστασίας των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης και τη σημασία του σεβασμού του Κράτους Δικαίου.
Με νέα εξέλιξη, στο πλαίσιο προσωρινής συμφωνίας που διαπραγματεύθηκαν οι διαπραγματευτές του Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, τα Κράτη Μέλη της ΕΕ που δεν σέβονται το Κράτος Δικαίου θα κινδυνεύουν να χάσουν πρόσβαση σε χρηματοδότηση της ΕΕ ως τιμωρία και κίνητρο προς λήψη μέτρων διαφύλαξης των αξιών της Ένωσης, περιλαμβανομένου του Κράτους Δικαίου, το συντομότερο.
Η Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ursula von der Leyen είπε (σε ελεύθερη μετάφραση): «Το Κράτος Δικαίου και οι κοινές μας αξίες είναι τα θεμέλια των κοινωνιών μας. Είναι μέρος της κοινής μας ταυτότητας ως Ευρωπαίων. Το Κράτος Δικαίου προστατεύει τους ανθρώπους από το Κράτος των ισχυρών. Ενώ έχουμε πολύ υψηλά πρότυπα δικαίου στην ΕΕ, έχουμε επίσης διάφορες προκλήσεις. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα συνεχίσει να συνεργάζεται με τις εθνικές αρχές για την εξεύρεση λύσεων, για τη διασφάλιση των καθημερινών δικαιωμάτων και ελευθεριών των ανθρώπων“.
